آنچه کمتر شنیده‌اید!

با اشاره به این مطلب مهم که «اصولاً بیت المال در زمان رسول خدا به تساوی بین عموم مردم و کنیزان و بردگان تقسیم می‌شد و این روش در حکومت علوی  هم پیگیری شد. » وارد به مقوله آشنایی با نحوهٔ تقسیم بیت المال در دوران خلیفهٔ دوم میشویم!

در ابتدا لازم به اشاره است که خرج یک هفته خانوار عرب در آن زمان به طور متوسط ۲ تا ۴ درهم بود. عطایایی که در زیر اشاره می‌گردد به صورت سالیانه از بیت‌المال پرداخت می‌شد.
تبعیض در دادن بیت‌المال از سنت‌هایی بود که تبعات فراوان گسست عمیق اجتماعی را به همراه داشت. تقسیم بندی بیت‌المال که به سلیقهٔ شخصی عمَر بنا شد، به گونه‌ای بود که صحابهٔ بزرگوار را راضی می‌ساخت، قریش را برتری می‌بخشید و سنت‌های جاهلی را یادآور می‌شد.

او که از خانواده‌ای حقیر به مقامی رفیع رسیده بود، در آغاز حتی نمی‌توانست در ذهن خود بزرگی عدد مالیات را حساب کند. در حکایتی چنین آمده است که با رسیدن مالیات بحرین ، او چند بار از آورندهٔ آن بزرگی عدد ۵۰۰ هزار را جویا شد و چند بار با انگشت شمرد و در آخر به مأمور جمع‌آوری گفت که چون تو خسته‌ای نمی‌دانی چه می‌گویی! فردا بیا!
همین ماجرا روز بعد تکرار می‌شود و خلیفه‌ای که نمی‌داند چه بکند، از اطرافیان کمک می‌گیرد. به او روش دیوانی ایرانیان و ثبت و ضبط ارقام پیشنهاد می‌شود.
بدین ترتیب با سروصدای زیاد او مبدع تنظیم دیوان(۲) در جهان اسلام معرفی می‌شود! یا او را نوآوری سترگ در تقسیم بیت‌المال اعلام کردند! که صد البته هر دو کار در زمان رسول خدا صلی‌الله علیه و آله صورت گرفته بود و مسلمانان برای اولین بار در آن زمان با تقسیم درست ارزاق به رفاه نسبی رسیده بودند.(۳)

به هر روی در زمان خلیفه تقسیم بندی این چنین بود:
او به همسران پیامبر ٠٠٠'١٠ درهم می‌داد.(۴) البته سهم عایشه و حفصه ٠٠٠'١٢ درهم بود.(۵) استدلال خلیفه این بود که رسول خدا عایشه و حفصه را بیش از دیگر زنانش دوست داشت! در همان حال به دو همسر دیگر پیامبر ، صفیه و جُوَیرِیه که قبل از ازدواج برده بودند، ٠٠٠'٦ درهم می‌داد تا نشان دهد کسانی که در گذشته برده بودند حتی اگر همسر پیامبر هم باشند باز هم نباید مانند زنان آزاد محسوب شوند!(۶)
ام سلمه همسر نیکوکار پیامبر نیز به جهت اعتراض به خلیفه، یک سال از دریافت بیت‌المال محروم بود.(۷)

او به بنی‌هاشم و جنگجویان مسلمان که در بدر حضور داشتند و همچنین به ابوسفیان و معاویه (هر دو از بنی امیه بودند و البته در بدر مسلمان نبودند و در سپاه مشرکان بودند)(۸) ٠٠٠'۵ درهم از پول غنائم سرزمین‌های فتح شده در فتوحات را پرداخت می‌کرد.
در عین حال به عباس عموی پیامبر که در بدر و احد نبود ، به سبب قرابت و خویشاوندی ٠٠٠'١٢ درهم می‌داد تا او را بزرگ قریش جلوه دهد و نقش سروری امیرمؤمنان علیه‌السلام در میان بنی هاشم تحت شعاع گیرد. البته نقشی که قابل کتمان نبود و قریش از حسادت نمی‌خواستند و دیگران از ترس نمی‌توانستند آن را بیان کنند. در نتیجه شخص خلیفه ٠٠٠'٨ درهم برای امیرمؤمنان علیه‌السلام اختصاص داد(۹) تا نشان دهد او هم علی‌رغم اختلافات عمیق نمی‌تواند نقش ایشان را نادیده بگیرد.

به مسلمانان و جنگجویانی که در بدر نبودند، اما در جنگ احد شرکت کرده بودند ٠٠٠'٤ درهم پرداخت می‌نمود ؛(۱۰) عموم مهاجران که از مکه آمده بودند ٠٠٠'۵ درهم و انصار مدینه ٠٠٠'٤ درهم دریافت می‌کردند ، اینهم القاء همان برتری جاهلی قریش بر دیگر اعراب بود تا نشان داده شود که اسلامِ همزمان هم برتری انصار هم آن را تغییر نمی‌دهد.
عجیب آن که در توجیه اختلاف بعضی پرداخت‌ها ، خلیفه دوم به رجحان فرد در نظر رسولخدا اشاره می‌کرد و می‌گفت : فلان فرد چون نزد پیامبر عزیزتر است باید بیشتر دریافت کند. برای مثال علت برتری اسامة بن زید بر فرزندش عبدالله بن عمر را توجه بیشتر رسول خدا به اسامه فرزند زید قلمداد می‌کرد!(۱۱)
او به مهاجران به حبشه ۱۰۰۰۰ درهم داد و به این ترتیب آنان را بر دیگران برتری داد.(۱۲) به قبیله مُضر ۳۰۰ و به افراد قبیلهٔ ربیعه ۲۵۰ درهم سالیانه پرداخت می‌شد.(۱۳)

----------------------

۱- الاموال ابن زنجویه ۵۰۴/۲
۲- طبقات ابن سعد ۲۳۱/۳
۳- به اعتراف دلایل النبوه بیهقی ۳۴۷/۱ «در زمان رسول خدا هیچ یک از مردمان گرسنه نمی‌خوابیدند» این مطلب نشان می‌دهد رسول الله با تقسیم بندی درست ارزاق و بیت‌المال همگان را بهره‌مند کرده بودند، اما تاریخ نگاران اموی و عباسی برای نشان دادن عدالت خلیفه دوم او را مبدع تقسیم بندی بیت‌المال می‌دانند!
۴ و ۶- کامل ابن اثیر ۵۰۲/۳
۵- تاریخ یعقوبی ۱۰۶/۲
۷- دلائل الامامه، طبری ص۳۹
۸- استیعاب ۴۷۱/۳
۹و۱۳- البدء و التاریخ ۱۶۸/۵
۱۰- طبقات ابن سعد ۲۹۰/۲
۱۱- الاموال قاسم بن سلام ۲۸۶/۱
۱۲- طبقات ابن سعد ۲۳۱/۳


شوربختانه آن جا که پرداخت‌ها جایی حساب نمی‌شد و یا تقاضا دهنده ارزش پرداخت نداشت ، باز هم شخص خلیفه از دین مایه می‌گذاشت!
می‌گویند اهل بادیه برای گرفتن سهمی از بیت‌المال و رزق معیشتی به نزد خلیفه آمدند، خلیفه امتناع کرد ، ادعای وی این بود که اولویت با مردم شهرهاست چرا که خدا از اجتماع خوشش می‌آید و «یدالله مع الجماعة»(۱)

این تقسیم بندی که به روشنی تبعیض را القاء می‌کرد و به نوعی رشوه محسوب می‌شد ، از دید صحابه نیز پوشیده نمانده بود ، برای نمونه می‌گویند زمانی که این عطای خلیفه برای یکی از همسران رسول خدا صلی‌الله علیه و آله ، زینب بنت جحش برده شد، او گفت:
«غِرارَة كَغِرارَةِ التَّمرِ»:«انبانی همانند انبان خرما» این جمله یادآور رشوه‌ای است که در شام شهادت رسولخدا توسط عمال خلیفه اول برای اخذ بیعت از مردمان ، پخش شد (https://t.me/borrhan/44202)! در شام ۲۸صفر ، انبانی از خرما پخش شد تا مردمان علاوه بر تهدید سقیفه گران تطمیع ایشان را هم تجربه کنند؛ در ادامه زینب بنت جحش با بخشیدن مال به این و آن گفته است:

«اللهم لاتُدرِكنِى عَطاءَ لِعُمَرَ بعدَ هذا اَبَدا»
خداوندا! پس از این دیگر عطای عمر به من نرسد.

و عجیب آن که این همسر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله در همین ایام (سال ۲۰ یا ۲۱ قمری) دارفانی را وداع گفت! (۳) به ظاهر نپذیرفتن عطای خلیفه مرگ این بانوی نیکوکار را تسریع کرده بود!

بردگان در زمان رسولخدا (:سال اول هجرت) و در زمان ابوبکر(سال ۱۱تا۱۳) از بیت‌المال سهم داشتند ، اما در زمان عمر به کل سهمشان قطع گردید‌‌.(۴)

عجم و ایرانیان تازه مسلمان نیز از گرفتن سهم خویش از بیت‌المال برخلاف دیگر تازه مسلمانان عرب، محروم بودند . در همان حال عمَر اصرار داشت که عرب به ملکیت کسی درنمی‌آید و با پول بیت‌المال اعراب را آزاد می‌ساخت!(۵) هم زمان ، عمَر فشار زیادی بر ایرانیان برای پرداخت مالیات می‌آورد. این فشار مضاعف و بی‌توجهی به وضع عجم‌ها عاملی شد که خلیفه جان خویش را بر سر آن نهاد. تبعیض در رفتار با تازه مسلمانان تأثیری شگرف بر بسیاری از حوادث آینده داشت،
از آن جا که عمر بن خطاب پول باد آوردهٔ فتوحات دربار ایران و سرزمین های منطقه شامات را به اسم بیت‌المال در اختیار داشت، می‌توانست جیب اشراف قریش را پر کند و در عین حال عرب‌هایی که اینک اسم جهادگر در راه خدا بر آنان گذاشته شده بود را نیز راضی نگه دارد.
همین منشأ اختلاف را برای آیندگان به ارمغان آورد. برای مثال در زمان خلافت امیرمؤمنان (بین سالهای ۳۶تا۴۰ هجری) حتی اصحاب ایشان - و نه قریش یا امثال طلحه و زبیر - اصرار داشتند که باید به جای پرداخت مساوی ، بیت‌المال به اشراف عرب و قریش داده شود و موالی و عجم محروم شوند تا خلافت امیرمؤمنان علیه‌السلام طولانی تر باشد.(۶)

روشن است که چنین بذل و بخشش که اساساً اسلامی نبود ، عواقب مصیبت‌بار اقتصادی و اجتماعی به همراه داشت. البته تا آن زمان که بیت‌المال با پول چپاول و غارت زمین‌های تازه فتح شده پُر میشد، مشکل خود را نشان نمی‌داد. روشن بود که خلیفه دوم، نمی‌دانست چه می‌کند. وی فقط به دنبال رضایتی می‌گشت که خلافتش را دوام بخشد و به نوعی عوام جامعه را با خود همراه کند. اما چنین روندی که پوپولیسم(۷) خوانده می‌شود اجتماع را به تن پروری و طبقاتی شدن سیر می‌داد. این همان مطلبی بود که ابوسفیان که سابقه تجارت و شم اقتصادی داشت به خلیفه گوشزد می‌کند: « اگر به این گونه پرداخت‌ها ادامه دهی مردمان تجارت را ترک می‌کنند»(۸) البته این عطایا در میان عموم اعراب کار خودش را کرد و با وجود رفتار بسیار خشن خلیفه، او‌ با عنوان عادل و زاهد شناخته می‌شد!
در همین زمینه بیان شده وی آرزو می‌کرده که به هر مهاجر فرومایه و ضعیف ٠٠٠'٢ درهم بدهد(۹) ، در حالی که سهم آنان در آن زمان شاید یک دهم آن میزان هم نبود؛
روشن است که منظور خلیفه این نبود که مهاجرین یا اعراب یا اهل جزیه باید ۱۰ برابر کار کنند و مالیات و زکات بدهند تا ذخیرهٔ بیت‌المال افزایش یابد، بلکه آرزویش این بود که فتوحات و در نتیجه غنایمش ده برابر شود! بیان همین جمله نشان می‌دهد که خلیفه در این مورد هم علاقمند به ترویج عوام زدگی بود.

--------------------

۱- الاموال قاسم بن سلام ۲۸۶/۱
۲- الاموال ، ابن زنجویه ۵۳۷/۲
۳- استیعاب ۱۸۵۲/۴
۴- محمد بن ادریس شافعی ، امام مذهب شافعیان ، در مناظره‌ای با علمای اهل تسنن به این مطلب اشاره کرده که ابوبکر بیت‌المال را به طور مساوی بین برده و آزاد تقسیم می‌کرد ولی عمر بردگان را از آن محروم کرد و امیرالمؤمنین علیه‌السلام بار دیگر بیت‌المال را به تساوی تقسیم نمودند: کتاب الام ۲۹۹/۷ و ...
۵- الاموال ۱۹۷-۱۹۹
۶- الغارات ص۷۵
۷- پوپولیسم در این جا به معنای عوام‌فریبی و عوام زدگی است.
فتوح البلدان ص۴۴۰
۸- الطبقات الکبری ۲۳۱/۳
۹- منتظم ۱۹۵/۴

منبع : کانال برهان

نوشتن دیدگاه