مهاجرین و انصار و مردم سایر بلاد اسلام به دنبال کشته شدن عثمان در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله اجتماع کردند تا تکلیف خلافت و امامت را روشن کنند.اکثر مردم طالب خلافت و حکومت علی بن ابی طالب علیه السلام بودند.
در آن میان، عدی بن حاتم، سعید بن قیس، ابوایوب انصاری، عمار یاسر، ابوهیثم بن تیهان، رفاعة بن رافع، مالک بن عجلان، خالدبن زید به خلافت علی علیه السلام راغب تر بودند و از دیگران علاقه بیشتری می دادند.
پس عمار یاسر در آن اجتماع بزرگ با صدای رسا گفت:
ای گروه مهاجر و انصار! عثمان را ملاحظه کردید که در میان شما چگونه زیست! خویشتن را دریابید که بار دیگر با کسی چون او مواجه نگردید، اینک علی مرتضی علیه السلام در میان شماست، قرابت او با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سبقت او را در اسلام می دانید از تفرقه بپرهیزید و در بیعت با او تعجیل کنید.
پس از این سخنان، مردم دسته دسته و گروه گروه به خدمت امیرالمؤمنین علی علیه السلام رسیدند و گفتند: (2)
ای ابو الحسن! مردم، عثمان را کشتند و می دانی که از انتخاب خلیفه چاره ای نیست و غیر از تو کسی شایستگی این کار را ندارد، اجازه بفرما با تو بیعت کنیم.
علی علیه السلام فرمود: حاجتی به بیعت شما نیست، من سالهاست که خلافت را رها کرده ام و هیچ رغبتی به آن ندارم.
عده ای تعجب کردند و گفتند: یا علی! چرا بیعت مردم را نمی پذیری، قتل عثمان بدون رضایت خداوند صورت نگرفت.
علی علیه السلام فرمود: خیر، این گونه نیست، بلکه شما او را کشتید و خون او بدون قصاص باقی مانده است. ای مردم! مرا رها کرده، غیر من را برای خلافت انتخاب کنید.
در میان شما کسانی را می نگرم که دلهایشان آرامی ندارد و عقل و رأی آنان ثابت نیست، بروید و با طلحه و زبیر بیعت کنید.
جمعیت گفت: یا علی پس با ما به نزد طلحه و زبیر بیایید و با آن دو سخن گویید تا خلافت را قبول کنند.
علی علیه السلام موافقت کرد و به همراه جمعیت به سوی منزل طلحه رفت. وقتی به در خانه او رسیدند علی علیه السلام به طلحه فرمود:
ای ابا محمد! مردم برای بیعت با من جمع شدند، ولی من حاجتی به خلافت و بیعت مردم ندارم. پس تو بیعت مردم را بپذیر و این امر را به عهده بگیر.
طلحه گفت: ای ابا الحسن، تو لایق تر و شایسته تر به امر خلافت هستی و به سبب فضایل و خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سابقه دینی که داری، خلافت را قبول فرما!
علی علیه السلام فرمود: اگر بیعت مردم را بپذیرم و خلافت را قبول کنم. تو از جمله کسانی خواهی بود که به مخالفت برمی خیزی و ادعای حکومت می کنی.
طلحه گفت: ای ابا الحسن، خدا نیاورد آن روزی را که کار ناپسندی نسبت به تو انجام دهم.
علی علیه السلام: خداوند مراقب عمال توست.
سپس علی علیه السلام دست طلحه را گرفت و او را به نزد زبیر بن عوام برد تا خلافت و حکومت را به او پیشنهاد کند اما نظیر همان سخنان که از طلحه شنیده بود از زبیر هم شنید.
آن گاه طلحه با علی علیه السلام بیعت کرد: پس از او زبیر نیز به علی علیه السلام بیعت کرد. آنان عهد و پیمان بستند که پیمان شکنی و غدر و مکر نکنند.
علی علیه السلام در میان اجتماع مردم در مسجد حاضر شد هیجان و احساسات شدیدی بر جمعیت حاکم بود.
فردی از انصار به پا خاست و گفت: ای مردم! شما سیر و سلوک عثمان را دیدید که چگونه عمل کرد. پس کلام مرا گوش کنی و از حرفهایم اطاعت کنید.
حاضران گفتند: شما انصار رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید، و سابقه بیشتری در اسلام دارید پس سخن بگویید، و اوامرتان را آشکار کنید تا بدانیم.
آن شخص گفت: شما فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام و سابقه، قرابت و منزلتش را در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانید. عملش به حلال و حرام از همه بیشتر است. اگر به جای او کسی را فاضل تر و نیکوتر می شناختم حتماً معرفی می کردم.
اجتماع کنندگان یک صدا گفتند: رضینا به طاعین غیر کارهن.
علی علیه السلام: پرسید آیا رضایت به بیعت با من را حق واجب از طرف خدا می دانید یا از رأی و نظر شماست.
جمعیت گفتند: بیعت را واجب از جانب خدای عزوجل می دانیم.
علی علیه السلام فرمود: فردا در این مکان تجمع کنید تا نظر خویش را در پذیرش خلافت و حکومت اعلام کنم، مردم در آن روز متفرق شدند.
روز بعد مجدداً طرفداران خلافت علی علیه السلام در مسجد اجتماع کردند، علی بن ابی طالب علیه السلام بر منبر نشست و بعد از حمد و ثنای خداوند فرمود:
ایهاالناس!ان الامر امرکم فاختاروا لانفسکم من احببتم و انا سامع مطیع لکم.
ای مردم! اختیار در دست شماست هر کسی را که مایل هستید و دوست دارید انتخاب کنید. من هم مطیع و همراه شما هستم.
مردم از هر طرف فریاد بر آوردند، ای علی! ما بر پیمان روز قبل استواریم، دستت را بگشا تا حاضران با تو بیعت کنند.
سکوت سراپای علی علیه السلام را فرا گرفت.
بلافاصله طلحه برخاست و در حضور مردم دستش را بر روی دست علی علیه السلام نهاد و با آن حضرت بیعت کرد.
اما چون دست او در جنگ احد آسیب دیده بود و با آن دست بیعت کرد، قبیصة (3) بن جابر گفت:
انا لله و انا الیه راجعون! عجب حادثه ای اتفاق افتاد. به خدا سوگند این بیعت از طرف طلحه به پایان نخواهد رسید.
سپس زبیر به سرعت برخاست و با علی علیه السلام بیعت کرد. بعد از آن دو، مهاجر و انصار و هر کسی از عرب و عجم که حاضر بود آماده بیعت با علی بن ابی طالب علیه السلام شد.
در آن هنگام سودان بن حمران که اهل مصر بود گفت: یا ابا الحسن! اگر مثل عثمان عمل کنی با تو نیز جنگ خواهیم کرد.
آن گاه مردم با میل و رغبت به سوی آن حضرت آمدند، امیرالمؤمنین علی علیه السلام با شرط عمل به کتاب خدا و سنت مصطفی صلی الله علیه و آله بیعت آنان را پذیرفت و بدین گونه مراسم بیعت انجام یافت.
2) طبری 5/153؛ بدایة و نهایه 7/253 و کامل 2/302.
3) طبری 5/153؛ ابن اثیر 2/302؛ حبیب بن ذوئیب را ذکر کردند، تاریخ یعقوبی 2/178 - مردی از بنی اسد بود که چنین سخن گفت.
