بدان ایدک الله تعالی و ایانا بدرک(199) الحقائق، که ادراک این کلام حقیقت مقام بر نهجی که مطابق عقل(200) و نقل باشد و شک و وهم را در آن تصرفی نرسد موقوف(201) است بر تحقیق مقدمه ای و آن بطریق تمثیل اینست که شکی نیست که حقیقت نوعیه انسانیه که در نشأة عنصری بصور افراد کامله و متوسط و ناقصه متشخص و ظاهر است حقیقتی است وجودی و تحقق وجودش نزد محققین کامل عینی(202) است و نزد مستدلین فاضل عملی، پس علی ایحال(203) موجودی حقیقی(204) است اعم از هر دوقول.
اکنون ما فرض وجود عینی آن کنیم بجهت ادراک معنی این کلام پس(205) گوئیم بنابر قول کاملا محقق، اگر حقیقت نوعیه انسانیه حقیقی موجوده عینیه ظاهره در مرائی تشخصات فردیه کامله و متوسطه و ناقصه باشد و از حضرت آدم (علیه السلام) با انقضاء نشأة عنصریه انسانیه تمام صور صفات مندرجه در ذات آن حقیقت باشد پس صحیح و حق است که اطلاق آن حقیقت بر کل افراد کنند که گویند مر آن حقیقت را که او و نوح (علیهما السلام) و اوست محمد و علی (علیهما السلام) و اوست فرعون و شداد و اوست زید و عمر و اوست صالح و فاسق یعنی ظاهر از مرائی افراد همان حقیقت است و چون این اطلاق حق و صدق است پس اگر فردی اکمل خود را در مرتبه آن حقیقت متحقق بیند مر او را رسد که نسبت به حقیقت و ذات خویش همین اطلاق نماید و قولش حق و صدق باشد و نشأة نهایت تحقق در مرتبه حقیقت کلیه خویش و انخلاع از وجود شخصی بشری آنستکه از موثرات شعوری متأثر نشوند، چنانکه بدن مبارکش را - سلام الله علیه - در اثناء نماز شکافته و پیکان را بر آوردند و خبر نداشت و چون این مقدمه در اعتقاد ثبوت یافت پس همین نسبت فردی را که با حقیقت نوعیه ادراک نمودند نسبت با حقیقة الحقائق باید ادراک نمود که جنس الاجناس است و حقایق نوعیه را بجای افراد، فرد باید گرفت، و بدانکه فرد اول هر نوع از انواع موجودات آدم آن نوع و الف آن نوع است و باقی افراد باقی حروف. و باز آدم اول عبارت است از حقیقت نوعیه و آنرا آدم معنوی نیز گویند و فرد اول که آدم نوعی است آنرا آدم ثانی و صوری(206) می گویند و چون حضرت امیر المومنین و امام المشارق و المغارب علی بن ابیطالب (علیه السلام) حقیقت ولایت مطلقه است، از این روی آنحضرت را آدم ولایت می گویند. که شخص اول حقیقت مطلقه ولایت است و چون این مقدمه یافته شد، پس مفاد(207) کلام حقیقت انتظام آن را سر الانبیاء ظاهر شد که من آدم اولم یعنی من حقیقت مطلقه انسانیم که در مرتبه اول به حقیقت نوعیه بشریه که آدم معنوی است متعین شده ام، و ثانی الحال در مرتبه آدم صوری که ابوالبشر است چون شاهد از آینه به جلوه انطباع(208) نمایان(209) آمدم. و نوح اول به همین معنی است و غرض اندراج حقیقت همه است در حقیقت واحده و این حکم بر انحصار در فرد بشری خودش - (علیه السلام) - نفرموده بلکه خبر از تحقیق خود در این مرتبه می دهد بالاصالة به حکم اتحاد نوری با حضرت محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) نه بالتبع و سر اینکه حضرت ابراهیم (علیه السلام) را تخصیص فرموده بحین القی فی النار یحتمل این باشد که در این حین حضرت خلیل تحقیق در مقام توحیدی وجودی داشت که به حضرت جبرئیل (علیه السلام) گفت: که بتو حاجتی ندارم و علم حق را پسندیده بر جای سئوال خویش و این مرتبه ظهور سر ولایت است و به نبوت تعلق ندارد چه توحید نبوی عند الهیجان از جمیع ذرات موجودات سئوال می کند و به همه اشیاء محتاج است پس چون در آن حین حکم ولایت بر حضرت خلیل الرحمن (علیه السلام) غلبه و هیجان داشت شاه اقلیم ولایت تخصیص به همان وقت فرموده حضرت موسی را با مونس المومنین، سرش می تواند این باشد همچنانکه بموجب کریمه: (انس من جانب الطور)(210) از آفرینش جهان ادراک و اطلاق فاعلیت بر غایت شی ء صادق است، والله اعلم.
198) د: القی النار.
199) رض: الادرک.
200) د: مطابق و نقل.
201) رض: موقف.
202) رض: عینی.
203) د: موجودی را ندارد.
204) د: حقیقی.
205) رض: این کلام و گوئیم.
206) د: آدم ثانی و آدم صوری.
207) رض: پس مفاد حقیقت کلام انتظام.
208) د: انطباع بر اعضان مهیات و وجود از درختان ظهور و نخل کردن و میوه بار آوردن آن نیز من باشم چه در حقیقت متحدم با مخصوص به خطاب لولاک و مقصود از آفرینش جهان... الخ.
209) د: از نمایان آمدم تا مقصود از آفرینش را فاقد است و بجای آن عبارت حاشیه شماره 3 مرقوم است.
210) القصص / 29.
