سخن درباره عناصر موعظه اى نهج البلاغه بود، از عنصر (تقوا) آغازكرديم: ديديم كه از نظر نهج البلاغه، تقوا نيروئى است روحى، نيروئى مقدس و متعالى كه منشاء كششها و گريزهائى مى گردد، كشش به سوى ارزشهاى معنوى و فوق حيوانى، و گريز از پستيها و آلودگيهاى مادى. از نظر نهج البلاغه تقوا حالتى است كه به روح انسان شخصيت و قدرت مى دهد و آدمى رامسلط بر خويشتن و مالك (خود) مى نمايد.
تقوا مصونيت است
در نهج البلاغه بر اين معنى تاكيد شده كه تقوا حفاظ و پناهگاه است نه زنجير و زندان و محدوديت. بسيارند كسانى كه ميان (مصونيت) و (محدوديت) فرق نمى نهند و با نام آزادى و رهائى از قيد و بند به خرابىحصار تقوا فتوا مى دهند.
قدر مشترك پناهگاه و زندان (مانعيت) است اما پناهگاه مانع خطرهااست، و زندان مانع بهره بردارى از موهبتها و استعدادها. اينست كه على (ع) مى فرمايد:
(اعلموا، عبادالله، ان التقوى دار حصن عزيز، و الفجور دار حصنذليل، لا يمنع اهله، و لا يحرز من لجا اليه. الا و بالتقوى تقطع حمهالخطايا).(1)
بندگان خدا بدانيد كه تقوا حصار و باروئى بلند و غير قابل تسلط است وبى تقوائى و هرزگى حصار و باروئى پست است كه مانع و حافظ ساكنان خود نيست و آنكس را كه به آن پناه ببرد حفظ نمى كند، همانا با نيروى تقوانيش گزنده خطاكارى ها بريده مى شود.
على (ع) در اين بيان عالى خود گناه و لغزش را كه به جان آدمى آسيب مى زند به گزنده اى از قبيل مار و عقرب تشبيه مى كند، مى فرمايد نيروى تقوانيش اين گزندگان را قطع مى كند.
على (ع) در برخى از كلمات تصريح مى كند كه تقوا مايه اصلى آزاديهااست، يعنى نه تنها خود قيد و بند و مانع آزادى نيست، بلكه منبع ومنشا همه آزاديها است. در خطبه 228 مى فرمايد:
(فان تقوى الله مفتاح سداد و ذخيره معاد و عتق من كل ملكه و نجاهمن كل هلكه)
همانا تقوا كليد درستى، و توشه قيامت و آزادى از هر بندگى، و نجات از هر تباهى است.
مطلب روشن است، تقوا به انسان آزادى معنوى مى دهد، يعنى او را ازاسارت و بندگى هوا و هوس آزاد مى كند، رشته آز و طمع و حسد و شهوت وخشم را از گردنش بر مى دارد و باين ترتيب ريشه رقيتها و بردگيهاى اجتماعى رااز بين مى برد، مردمى كه بنده و برده پول و مقام و راحت طلبى نباشند،هرگز زير بار اسارتها و رقيتهاى اجتماعى نمى روند.
در نهج البلاغه درباره آثار تقوا زياد بحث شده است و ما لزومىنمى بينيم درباره همه آنها بحث كنيم، منظور اصلى اينست كه مفهوم حقيقىتقوا در مكتب نهج البلاغه روشن شود تا معلوم گردد كه اين همه تاكيد نهجالبلاغه بر روى اين كلمه براى چيست؟
در ميان آثار تقوا كه بدان اشاره شده است از همه مهمتر دو اثر است:
يكى روشن بينى و بصيرت، و ديگر توانائى بر حل مشكلات و خروج از مضايقو شدائد. و چون در جاى ديگر به تفصيل در اين باره بحث كرده ايم (2) وبه علاوه از هدف اين بحث كه روشن كردن مفهوم حقيقى تقوا است، بيرون است، از بحث درباره آنها خوددارى مى كنيم.
ولى در پايان بحث تقوا دريغ است كه از بيان اشارات لطيف نهج البلاغه درباره تعهد متقابل (انسان) و (تقوا) خوددارى كنيم.
تعهد متقابل در نهج البلاغه، با اينكه اصرار شده كه تقوا نوعى ضامن و وثيقه است دربرابر گناه و لغزش، باين نكته توجه داده مى شود كه در عين حال انسان از حراست و نگهبانى تقوا نبايد آنىغفلت ورزد. تقوا نگهبان انسان است و انسان نگهبان تقوا و اين دور محالنيست، بلكه دور جايز است.
اين نگهبانى متقابل از نوع نگهبانى انسان و جامه است كه انسان نگهبان جامه از دزديدن و پاره شدن است و جامه نگهبان انسان از سرما و گرما است، و چنانكه مى دانيم قرآن كريم از تقوا به جامه تعبير كرده است: و لباس التقوى ذلك خير (3) على عليه السلام درباره نگهبانى متقابل انسان و تقوا مى فرمايد:
(ايقظوا بها نومكم و اقطعوا بها يومكم و اشعروها قلوبكم و ارحضوابها ذنوبكم... الا فصونوها و تصونوا بها). (4)
خواب خويش را بوسيله تقوا تبديل به بيدارى كنيد و وقت خود را با آنبه پايان رسانيد و احساس آنرا در دل خود زنده نمائيد و گناهان خود را باآن بشوئيد... همانا تقوا را صيانت كنيد و خود را در صيانت تقوا قراردهيد.
و هم مى فرمايد:
(اوصيكم عباد الله يتقوى الله فانها حق الله عليكم و الموجبه علىالله حقكم و ان تستعينوا عليها بالله و تستعينوا بها على الله).(5)
بندگان خدا، شما را سفارش مى كنم به تقوا، همانا تقوى حق الهى است بر عهده شما و پديد آورنده حقى است از شما بر خداوند، سفارش مى كنم كه بامدد از خدا به تقوا نائل گرديد و با مدد تقوا به خدا برسيد.
زهد و پارسائى
عنصر ديگر موعظه اى نهج البلاغه (زهد) است. در ميان عناصر وموعظه اى، شايد عنصر (زهد) بعد از عنصر (تقوا) بيش از همه تكرار شده باشد زهد مرادف است با ترك دنيا. در نهج البلاغه به مذمت دنيا ودعوت به ترك آن زياد بر مى خوريم. به نظر مى رسد مهمترين موضوع ازموضوعات نهج البلاغه كه لازم است با توجه به همه جوانب كلمات اميرالمؤمنين تفسير شود، همين موضوع است و با توجه به اينكه زهد و ترك دنيا در تعبيرات نهج البلاغه مرادف يكديگرند، اين موضوع از هر موضوعديگر از موضوعات عناصر نهج البلاغه زيادتر درباره اش بحث شده است.
بحث خود را از كلمه زهد آغاز مى كنيم:
(زهد) و (رغبت) (اگر بدون متعلق ذكر شوند) نقطه مقابل يكديگرند، زهد يعنى اعراض و بى ميلى، در مقابل رغبت كه عبارت است ازكشش و ميل.
بى ميلى دوگونه است: طبيعى و روحى. بى ميلى طبيعى آن است كه طبع انسان نسبت به شيئى معين تمايلى نداشته باشد، آن چنان كه طبع بيمار ميل و رغبتى به غذا و ميوه و ساير ماكولات يامشروبات مطبوع ندارد، بديهى است كه اينگونه بى ميلى و اعراض ربطى بهزهد به معنى مصطلح ندارد.
بى ميلى روحى يا عقلى و يا قلبى آن است كه اشيائى كه مورد تمايل ورغبت طبع است از نظر انديشه و آرزوى انسان كه در جستجوى سعادت و كمال مطلوب است هدف و مقصود نباشد، هدف و مقصود و نهايت آرزو و كمال مطلوب امورى باشد مافوق مشتهيات نفسانى دنيوى، خواه آن امور ازمشتهيات نفسانى اخروى باشد و يا اساسا از نوع مشتهيات نفسانى نباشد،بلكه از نوع فضائل اخلاقى باشد از قبيل عزت، شرافت، كرامت، آزادى ويا از نوع معارف معنوى و الهى باشد مانند ذكر خداوند، محبت خداوند،تقرب به ذات اقدس الهى.
پس زاهد يعنى كسى كه توجهش از ماديات دنيا به عنوان كمال مطلوب وبالاترين خواسته، عبور كرده متوجه چيز ديگر از نوع چيزهايي كه فتيمم عطوف شده است. بى رغبتى زاهد بى رغبتى در ناحيه انديشه و آمال و ايدهو آرزو است نه بى رغبتى در ناحيه طبيعت.
در نهج البلاغه در دو مورد، زهد تعريف شده است، هر دو تعريف همانمعنى را مى رساند كه اشاره كرديم. در خطبه 79 مى فرمايد:
(ايها الناس! الزهاده: قصر الامل و الشكر عند النعم و الورع عند المحارم).
اى مردم! زهد عبارت است از: كوتاهى آرزو، و سپاسگزارى هنگام نعمت، و پارسائى نسبت به نبايستنيها.
در حكمت 439 مى فرمايد:
(الزهد بين كلمتين من القرآن قال الله سبحانه: (لكيلا تاسواعلى ما فاتكم و لا تفرحوا بما اتاكم) و من لم ياس على الماضى و لميفرح بالاتى فقد اخذ الزهد بطرفيه).
يعنى زهد در دو جمله قرآن خلاصه شده است: (براى اينكه متاسف نشويدبر آنچه (از ماديات دنيا) از شما فوت مى شود و شاد نگرديد بر آنچه خدابه شما مى دهد) هر كس بر گذشته اندوه نخورد و براى آينده شادمان نشودبر هر دو جانب زهد دست يافته است.
بديهى است وقتى كه چيزى كمال مطلوب نبود، و يا اساسا مطلوب اصلىنبود، بلكه وسيله بود، مرغ آرزو در اطرافش پر و بال نمى زند و پرنمى گشايد و آمدن و رفتنش شادمانى يا اندوه ايجاد نمى كند.
اما بايد ديد كه:
آيا زهد و اعراض از دنيا كه در نهج البلاغه به پيروى از تعليمات قرآنزياد بر آن اصرار و تاكيد شده است، صرفا جنبه روحى و اخلاقى دارد؟ و به عبارت ديگر: زهد صرفا يك كيفيت روحى است يا آنكه جنبه عملى هم همراه دارد؟ يعنى آيا زهد فقط اعراض روحى است يا توام است با اعراض عملى؟
و بنا بر فرض دوم آيا اعراض عملى محدود استبه اعراض از محرمات و بس كه در خطبه 79 به آن اشاره شده است و ياچيزى بيش از اينست آن چنانكه زندگى عملى على عليه السلام و پيش از ايشان زندگى عملى رسول اكرم صلى الله عليه و آله نشان مى دهد؟
و بنابراين فرض كه زهد محدود به محرمات نيست، شامل مباحات هممى شود، چه فلسفه اى دارد؟
زندگى زاهدانه و محدود و پشت پا زدن بهتنعمها چه اثر و خاصيتى مى تواند داشته باشد؟
و آيا بطور مطلق بايد عمل شود و يا صرفا در شرائط معينى اجازه دادهمى شود؟
و اساسا آيا زهد در حد اعراض از مباحات، با ساير تعليمات اسلامىسازگار است يا خير؟
علاوه بر همه اينها، اساس زهد و اعراض از دنيا بر انتخاب كمال مطلوبهائى ما فوق مادى است، آن كمال مطلوبها از نظر اسلام چيست؟مخصوصا در نهج البلاغه چگونه بيان شده است؟
اينها مجموع سؤالاتى است كه در زمينه مساله زهد و اعراض از دنيا،كوتاهى آرزو، كه در نهج البلاغه فراوان درباره آنها بحث شده بايد روشنشود.
در فصول آينده اين سؤالات را مطرح و بدانها پاسخ مى گوئيم.
تقوا مصونيت است نه محدوديت
- بازدید: 5941