4   « وَ فِى الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَجَنّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَزَرْعٌ وَ نَخِيلٌ صِنْوانٌ وَغَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِى الْأُكُلِ إِنَّ فِى ذلِكَ لآَياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ »
ترجمه:
4 . و قرار داد در زمين قطعاتى پهلوى يكديگر و باغاتى از انگورستان‏ها و نخلستان‏ها شبيه به يكديگر و غيرمتشابه سيراب مى‏شوند به آب واحد و تفضيل داديم بعض آن‏ها را بر بعض ديگر در اكل و خوراك . به درستى كه در اين قرار داد هرآينه آياتى است براى قومى كه تعقل كنند و عقل خود را به كار بيندازند.
تفسير:
«وَ فِى الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ» ، عطف به آيه قبل «وَهُوَ الَّذِى مَدَّالْأَرْضَ»[است] و قدرت‏نمايى حق اينكه قطعات زمين با اينكه وصل به يكديگر است و مجاور يكديگر : يك قطعه صلب[1] است يك قطعه رخوه[2] ؛ يك قطعه شوره‏زار است يك قطعه حاصل در او عمل مى‏آيد ؛ يك قطعه فاسد مى‏شود يك قطعه براى رياحين[3] است ؛ يك قطعه براى اشجار يك قطعه براى حبوب ؛ يك قطعه برنج عمل مى‏آورد يك قطعه چغندر قند ؛ يك قطعه براى خربزه يك قطعه هندوانه و هكذا هر قطعه يك حاصلى به عمل مى‏آورد.
«وَ جَنّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ» ، باغستان‏ها و كشت‏زارها و اشجار ، هر كدام يك نوع عمل دارد . مثلاً در گرمسيرها خرما عمل مى‏آيد . يك نوع ميوه‏هايى كه حتى نسبت به فصول تفاوت مى‏كند . بعضى صيفى است ؛ بعضى شتوى . موقع كشت هر يك موقع مخصوصى است و موقع زرعش و برداشت حاصلش معين است . شهرستان‏ها [و] قريه‏ها تفاوت بسيارى دارد.
[ در معناى صنوان و غير صنوان ]
«صِنْوانٌ وَغَيْرُ صِنْوانٍ» ، مشابه يكديگر و غيرمشابه ؛ مثل دو نخله خرما ؛ لكن رنگ و طعم و كوچكى و بزرگى مختلف و مخصوصاً توت و انگور . اين همه اختلاف ، دليل بر قدرت خالق آن‏هاست . با اينكه يك زمين است و يك هوا و يك فصل «يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ» يك آب تمام آن‏ها را مشروب مى‏كند.
«وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِى الْأُكُلِ» ، يكى شيرين است ؛ يكى مى‏خوش ؛ يكى تلخ ؛ يكى خوش‏بوست ، يكى بدبو ؛ يكى ثقالت دارد[4] ، يكى تليين مى‏كند[5] ؛ مخصوصاً در مركبات چقدر تفاوت هست.
«إِنَّ فِى ذلِكَ لاَياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» ، از اميرالمؤمنين  عليه‏السلام از معناى عقل سؤل كردند ، فرمود:
«العقل ما عُبِدَ بِهِ الرحمن و اكْتُسِبَ بِهِ الجنان»[6] .
پرسيدند : « پس اينكه در معاويه بود چه بود ؟ » فرمود : « نكرى و شيطنت »[7] . در قرآن هم مى‏فرمايد : «أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَلكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ»[8].
[ در بيان عوالم و اختلاف در معناى عقل بين حكما و اسلام ]
حكما عوالمى قائلند: عالم عقول و عالم نفوس و عالم اجسام و قائل به عقول عشره هستند و مى‏گويند عقل اول صادر از حضرت اله خداوند متعال و از عقل الاول از جهت وجودش عقل دوم و از جهت ماهيتش عرش و هكذا به ترتيب كه از جهت وجودش عقل آخر و از جهت ماهيتش فلكى مثل كرسى و افلاك سبعه و عقل عاشر را كدخداى عوالم سفلى مى‏دانند و از اين قبيل خيالات در ذهن آن‏ها رسوخ كرده ، لكن صادر اول ، نور مقدس نبوى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بود و همچنين انوار مقدسه ائمّه طاهرين و انبيا و اوليا و ارواح جميع بندگان كه فرمود:
«الأرواح جنود مجنّدة»[9].
و فرمود:
«خُلقت الأرواح قبل الأجساد بألفي عام»[10].
و عقل موهبت الهى است كه به انسان مرحمت فرموده و داير مدار تكليف است ولذا ديوانه تكليف ندارد ، لكن اين عقل بسا تاريك مى‏شود در ظلمت جهل يا به كورى قلب از شهوات نفسانى و صفات خبيثه يا پرده روى او مى‏افتد از معاصى و لهويات مثل فاقد عقل مى‏شود و عقل مدرك كليات است ، چنانچه نفس مدرك جزييات است و اين جمله بسط بسيط لازم دارد ، لكن از وضع تفسير خارج است.
-------------------------------------------------------
[1] .  سفت و سخت .
[2] .  نرم .
[3] .  گُل‏ها .
[4] .  هضم آن سنگين است .
[5] .  مزاج را شُل مى‏كند .
[6] .  عقل آن چيزى است كه به وسيله آن خداوند رحمان پرستيده شده و بهشت كسب مى‏شود . المحاسن : ج1 ، ص195 ، ح15 ؛ كافى : ج1 ، ص11 ، ح3 ؛ معانى الأخبار : ص240 ، ح1 و بحار الأنوار : ج1 ، ص116 ، ح8 .
[7] .  كافى : ج1 ، ص11 ، ح3 ؛ معانى الأخبار : ص240 ، ح1 و بحار الأنوار : ج1 ، ص116، ح8.
[8] .  آيا پس از اين بيانات اين مشركين و كفار سير نمى‏كنند در اطراف زمين پس بوده باشد براى آن‏ها قلب‏هايى كه به آن تعقل كنند ، يا گوش‏هايى كه قضايا و اخبار امم سابقه را بشنوند . پس محققاً ابصار آن‏ها كور نيست ، مى‏بينند ، ولكن قلب‏هاى آن‏ها كور است و درك نمى‏كنند . سوره حج : آيه 45.
[9] .  روح‏ها همچون لشكرهايى هستند آراسته . امالى شيخ صدوق : ص209 ؛ علل الشرايع : ج1 ، ص84 و بحار الأنوار : ج2 ، ص265 ، ح18 .
[10] .  روح‏ها دو هزار سال قبل از جسم‏ها آفريده شدند . معانى الأخبار : ص108 ، ح1 ؛ بحارالأنوار : ج8 ، ص308 ، ح74 و نفحات الأزهار : ج5 ، ص196 .

نوشتن دیدگاه