224  « وَلا تَجْعَلُوا اللّه‏َ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النّاسِ وَاللّه‏ُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ »
ترجمه :
224 . خدا را در معرض سوگندهاى خود قرار ندهيد كه نيكى كنيد يا پرهيزكارى نماييد ، يا بين مردم اصلاح نماييد و خدا شنوا و داناست .
[ اخبار معصومين  عليهم‏السلام درباره آيه ]
اختلافى است بين مفسرين در آيه ، هم از جهت محل « أنْ تَبَرُّوا » كه آيا نصب است يا جرّ ، و هم از جهت اينكه « لا »ى نافيه قبل از آن ، مقدّر است يا نه ، و هم از جهت معنى ، و ما صرف نظر از اين اختلافات نموده و قبل از شروع در تفسير آيه اخبارى كه از معصومين عليهم‏ السلام رسيده متذكر مى ‏شويم : از تفسير عياشى از حضرت صادق عليه‏ السلام روايت كرده در تفسير آيه كه فرمود :
« هو قول الرجل : لا و اللّه‏ِ ، و : بلى و اللّه‏ِ »[1] . و نيز از حضرت باقر و صادق عليهماالسلام روايت كرده كه فرمود :  « الرجل يحلف أن لا يكلِّم أخاه و ما أشبه ذلك ، و أن لا يكلِّم اُمّه »[2] . و از كافى از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود :  « إذا دُعيتَ لتُصلِحَ بين اثنينِ فلا تقل : عَلَيَّ يمينٌ أن لا أفعل »[3] .
تفسير :
اينك مى‏ گوييم از جمله « وَلا تَجْعَلُوا اللّه‏َ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا . . . »الآية و اخبار مذكوره چند مطلب استفاده مى ‏شود :
1 . سوگند ياد نمودن اصلاً مذموم است ، به خصوص قسم به خدا ؛ چنانچه ز حديث اول استفاده مى‏ شود ، حتى در مقام مرافعه اگر مدعىْ بيّنه اقامه نكرد و قسم متوجه مُنكر شد و حاكم حُكم قسم داد ، اگر مُنكرْ از حق خود صرف نظر نموده و براى احترام قسم ، قسم نخورد بسيار ممدوح است و اگر ارجاع قسم به مدعى نمود و مدعى براى احترام قسم از ادعاى خود صرف نظر نمود نيز بسيار ممدوح ، تا چه رسد به اينكه شخص براى هر مطلب ناچيزى قسم ياد كند .
2 . در مورد قسم بايد متعلق آن مرجوح نباشد ، بلكه يا واجب يا مستحب و يا مباح باشد ، پس اگر بر ترك واجب يا ترك مستحبى يا فعل حرامى قسم ياد كند ، منعقد نمى‏ شود ، چنانچه مورد آيه همين است كه اگر قسم ياد كند بر ترك اصلاح بين مسلمانان يا ترك احسان به والدين يا زوجه يا غير اين‏ها و يا بر ترك تقوا ، يعنى فعل حرام منعقد نمى‏ گردد و مفاد دو حديث اخير نيز همين است ؛ و بنابراين معنى ، احتياج به تقدير «لا»ى نافيه نيست ؛ زيرا معنى اين است كه خدا را در معرض قسم قرار ندهيد تا احسان كنيد ؛ يعنى قسم به خدا را مانع احسان و اصلاح بين مردم و تقوا قرار ندهيد كه مثلاً بگوييد قسم خورده ‏ام كه به پدر و مادرم و يا برادر دينى ‏ام احسان نكنم ، يا قسم ياد كرده ‏ام كه ميانجى‏ گرى نكنم و نحو اين‏ها و اگر قسم ياد نكرده بودم احسان مى ‏كردم و بين مردم را اصلاح مى‏ نمودم و متقى مى‏ شدم .
3 . « برّ » و « تقوا » و « اصلاح » بين مردم سه عبادت بسيار بزرگ و ارزنده[اى] است كه در آيات و اخبار بسيار تأكيد شده و در اين آيه نهى فرموده كه قسم بر ترك آن‏ها ياد نكنيد و خود را از فيوضات آن‏ها محروم ننماييد .
امّا « برّ » اگر مراد مطلق برّ باشد ، چنانچه مقتضى اطلاق است ، شامل همه نيكى ‏ها و خوبى‏ ها از واجبات و مستحبات مى‏ شود و هر يك داراى مثوبت خاصى است و اگر مراد برّ به غير باشد ، چنانچه منصرف‏ اليه لفظ است و از حديث دوم نيز استفاده مى‏ شود ، مانند برّ به والدين و ارحام و برادران دينى ، آن‏هم از اعمال بزرگ و داراى مثوبات بسيار است و از صفات برجسته انبيا عليهم ‏السلام است ، چنانچه درباره يحيى عليه‏ السلام و عيسى عليه ‏السلام و غير اين‏ها ذكر شده .
و امّا « تقوا » كه عبارت از پارسايى و پرهيزكارى است افضل جميع عبادات است ، چنانچه در آخر خطبه شعبانيه اميرالمؤمنين عليه ‏السلام از رسول خدا سؤل مى ‏نمايد كه :
« ما أفضل الأعمال في هذا الشهر؟ »[4] ، رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه ‏و‏ آله مى فرمايد :
« أفضل الأعمال في هذا الشهر الورع عن محارم اللّه‏ »[5] . و امّا « اصلاح » بين مردم آن نيز از عبادات بسيار بزرگ است ، چنانچه از وصاياى اميرالمؤمنين عليه‏ السلام است كه مى‏ فرمايد :
« و صلاح ذاتِ بينِكم ، فإنّى سمعت جدّكما صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يقول : صلاحُ ذاتِ البَينِ أفضلُ من عامّة الصلاة و الصيام »[6] .
و از رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله روايت شده كه فرمود :  « أفضل الصدقة إصلاح ذاتِ البَين »[7] . و غير اين‏ها از اخبار ديگر .
4 . قسم به خدا ، كه عبارت از تلفظ به « و اللّه‏ِ ، باللّه‏ِ ، تاللّه‏ِ » مى ‏باشد در هر مورد كه منعقد گردد متعلق قسم واجب مى‏ شود و بر حنث آن ، يعنى مخالفت آن كفاره تعلق مى‏ گيرد و كفاره آن چنانچه در قرآن مى‏ فرمايد : « فَكَفّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكِينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيّامٍ ذلِكَ كَفّارَةُ أَيْمانِكُمْ إِذا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمانَكُمْ »[8] . « وَاللّه‏ُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ » ؛ و خداوند به آنچه مى ‏گوييد شنوا و به آنچه مى ‏كنيد داناست .
-------------------------------------------------------
[1] .  آن گفته مرد است كه همواره مى ‏گويد : « نه به خدا و بله به خدا » . تفسير عياشى : ج1 ، ص131 ، ح338 و وسائل الشيعة : ج23 ، ص239 ، ح4 .
[2] .  مرد سوگند مى‏ خورد كه با برادرش صحبت نكند و يا كارى شبيه آن انجام ندهد ، و اينكه با مادرش حرف نزند . تفسير عياشى : ج1 ، ص131 ،ح340 و وسائل الشيعة : ج23 ، ص223 ، ح16 .
[3] .  هرگاه به اصلاح كردن بين دو نفر فراخوانده شدى ، نگو كه قسم خورده ‏ام كه اين كار را نكنم . كافى : ج2 ، ص210 ، ح6 و تفسير الصافى : ج1 ، ص255 .
[4] .  با ارزش‏ترين كارها دراين ماه چيست؟
[5] .  برترين كارها در اين ماه دورى كردن از گناهان است . امالى صدوق : ص155 ، ح149 ؛ فضائل الأشهر الثلاثه : ص78 ، ح61 ؛ عيون أخبار الرضا عليه ‏السلام : ج1 ، ص266 ، ح53 ؛ وسائل الشيعة : ج10 ، ص314 ، ح20 و بحار الأنوار : ج93 ، ص357 ، ح25 .
[6] .  اصلاح بين خودتان . من از جد شما شنيدم كه مى ‏فرمود : پاداش اصلاح بين مردم افزون‏ تر از پاداش نماز و روزه واجب و نذر و مستحب . نهج البلاغة : ص581 ، نامه 47 . و در همين تفسير ، ج2 ، ص142 نيز گذشت .
[7] .  با ارزش‏ترين صدقات اصلاح بين همديگر است . جامع السعادات : ج2 ، ص216 و مجمع الزوائد : ج8 ، ص80 .
[8] .  و كفاره او اطعام ده فقير از آنچه اطعام مى‏ كنند خانواده خود را به مقدار حد وسط ، يا ده مسكين را لباس دهيد ، يا يك بنده آزاد كنيد و اگر متمكن از اين‏ها نيستيد ، سه روز روزه بگيريد ، اين است كفاره قسم‏ هاى شما اگر قسم ياد كرديد . بايد حفظِ قسم كنيد . سوره مائده : آيه 89 .

نوشتن دیدگاه