178 « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِى الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثى بِالْأُنْثى فَمَنْ عُفِىَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَىْ‏ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ »
ترجمه :
178 . اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! بر شما حكم قصاص درباره كشتگان مكتوب گرديد ، آزاد در ازاى آزاد بايد قصاص شود و بنده در ازاى بنده و زن در مقابل زن ، پس كسى كه عفو شود نسبت به او از برادرش چيزى از عفو ـ به اينكه از قصاص بگذرد و به ديه راضى شود ـ پس ولىّ مقتول بايد پيروى از نيكى كند ـ و به قاتل در اداى ديه مهلت دهد و با او به شدت رفتار نكند ـ و قاتل نيز ديه را از روى احسان و طريق نيكو ادا كند ، اين دستورْ ـ يعنى حكمِ عفو و انتقال از قصاص به ديه ـ تخفيف و رحمتى از جانب پروردگار شماست ، پس كسى كه بعد از آن تجاوز كند براى او عذاب دردناك است .
تفسير :
« يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ » از اين جمله چند نكته استفاده مى ‏شود :
اول : اين خطاب مخصوص «مؤمنين» است و در موردى است كه قاتل و مقتول هر دو مؤمن باشند و دليل بر اين مطلب چند چيز است :
1 . نفس خطاب .
2 . كلمه « عَلَيْكُم » كه باز خطاب به مؤمنين است كه اين حكم بر شما تعيين شده .
3 . كلمه « أَخِيهِ » كه مراد برادر دينى است ، چنانچه در آيه ديگر مى ‏فرمايد : « إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ إِخْوَةٌ »[1] .
4 . حديثى كه در برهان از برقى[2] از حضرت صادق عليه‏ السلام روايت مى ‏كند كه
در جواب سؤل راوى از تفسير اين آيه مى ‏فرمايد : أهي لجماعة المسلمين؟ قال : « هي للمؤمنين خاصّة »[3] .
دوم : كلمه « كُتِبَ » در اين آيه در مقام جعل حكم وضعى است كه اعطاى حق به اولياى مقتول باشد ، نه حكم تكليفى مانند « كُتِبَ عَليكُم الصِيامَ »[4] كه بيان آن خواهد آمد ، پس تعبير به فرض در كلام مفسرين تمام نيست و معنى اعطاى حق اين است كه صاحب حق مى ‏تواند اخذ حق كند و مى ‏تواند از حق خود صرف ‏نظر نمايد و اسقاط كند .
سوم : حكم قصاص اختصاص به مورد عمد دارد ، پس در مورد خطا يا شبه عمد قصاص نيست ، بلكه تنها ديه است كه عبارت از صد شتر يا هزار گوسفند يا هزار دينار يا هزار حوله[5] باشد ، چنانچه در آيه ديگر بيان مى ‏فرمايد :« وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلاَّ  خَطَأً وَمَن قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ »[6] .
چهارم : اين آيه شريفه تنها در مقام بيان حق الناس است ، و امّا حق اللّه‏ كه ثبوت كفاره ، يعنى عتق رقبه (= بنده آزاد كردن) و يا روزه دو ماه پى در پى يا اطعام شصت مسكين و يا عذاب مخلّد باشد در آيات ديگر بيان شده است .
پنجم : كلمه « قتلى » جمع « قتيل » به معنى مقتول است و آيه تنها قصاص در مورد قتل را متعرض است ، و امّا جروح و يا از بين بردن بعضى اعضا ، مانند چشم و گوش و بينى و غير اين‏ها در آيه ديگر بيان شده : « وَكَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ . . . » الآية[7] .
« الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثى بِالْأُنْثى »[8] اگر قاتل و مقتول هر دو آزاد باشند يا هر دو عبد باشند و يا هر دو زن باشند قصاص جارى مى ‏شود.
و همچنين اگر قاتل عبد و مقتول حرّ باشد و يا قاتل زن باشد و مقتول مرد قصاص جارى مى‏شود ، ولى اگر قاتل حرّ و مقتول عبد باشد قصاص نمى ‏شود به دليل خود آيه و احاديثى كه از پيغمبر صلى ‏الله‏ عليه ‏و ‏آله و ائمه طاهرين  عليهم ‏السلام روايت شده ، چنانچه در آلاء الرحمن از ابن عباس از پيغمبر صلى ‏الله‏ عليه‏ و‏ آله روايت كرده كه فرمود : « لا يُقتَل حرّ بعبد »[9] . و در برهان از كافى از ابى بصير[10] از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود : « لا يُقتل حرّ بعبد ، ولكن يُضرب ضرباً شديداً و يُغرَم ثمنه دِيَة العبد »[11] .
و همچنين اگر مردى زنى را كشت ، اگر ولىّ دم خواست قصاص كند بايد نصف ديه را به وارث مرد بپردازد ، يا به گرفتن ديه حاضر شود ، چنان كه عياشى از حضرت صادق عليه‏ السلام روايت كرده كه فرمود :
« لا يُقتل الحرّ بعبد ، ولكن يُضرب ضرباً شديداً و يُغرَم دية العبد. و إن قتل رجل امرأةً فأراد أولياء المقتول أن يقتلوا أدّوا نصف دِيَته إلى أهل الرجل »[12]. و همچنين اگر مقتول كافر و قاتل مسلمان باشد قصاص جارى نمى ‏شود ، طبق احاديث كثيرى كه از رسول اكرم صلى ‏الله ‏عليه ‏ و‏ آله روايت شده كه فرمود :  « لا يُقتل مؤن بكافر »[13]. بلى ، اگر ذمّى باشد ديه ثابت است ، و امّا اگر كافر مسلمانى را بكشد قصاص مى ‏شود .
مسأله : اگر جماعتى در قتل يك نفر شركت كردند به طورى كه قتل مستند به همه آن‏ها باشد ، آيا  می توان قصاص نمود؟ جواب : اطلاق آيه و تصريح اخبار و فتاواى علما بر اين است كه قصاص جارى مى ‏شود مشروط بر اينكه ديه همه شركت كنندگان به استثناى يكى آن‏ها داده شود ، به اين طريق كه مثلاً اگر دو نفر باشند به هر يك نصف ديه داده مى‏ شود و هر دو قصاص مى‏ شوند و اگر سه نفر باشند به هر يك ، دو ثلث [= دو سوم] ديه داده مى‏ شود و حتى اگر ده نفر باشند به هر يك ، نه عشر [= نُه دهم] ديه داده مى ‏شود و هر ده نفر قصاص مى ‏شوند .
« فَمَنْ عُفِىَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَىْ‏ءٌ » يعنى اگر ولىّ دم « عفو » نمود ، به اين معنى كه از حق قصاص گذشت كرد ، ديگر نمى ‏شود قصاص نمود ؛ زيرا حق به اسقاط از بين  می رود و تفاوت نمى‏كند كه ولىّ دم يك نفر باشد يا بيشتر ، همين كه يك نفر از اولياى دم از حق خود صرف نظر نمود ديگر قصاص نمى‏توان نمود ، بلكه منتقل به ديه مى گردد و تعبير به كلمه « شَى‏ءٌ » شايد اشاره به همين باشد كه هر چند عفوِ كمى از اولياى دم نسبت به قاتل بشود قصاص ساقط مى‏ گردد و ممكن است اشاره به بعض عفو باشد كه راضى شدن به ديه و صرف نظر نمودن از قصاص باشد و تعبير به « أخِيهِ » براى ترغيب و تحريص به عفو است كه چون قاتل برادر دينى شماست و براى مؤمن سزاوار است كه نسبت به برادر دينى خود رعايت كند و از لغزش او درگذرد.
« فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ » يعنى بعد از آنكه حقّ قصاص منتقل به ديه شد وظيفه ولىّ دم اين است كه در اخذ ديه سخت‏ گيرى نكند و اگر طرفْ صاحب عسرت است او را مهلت دهد و با او بسازد و راه نيكى و «معروف» را پيروى كند.
« وَأَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ » و قاتل نيز مسامحه و مماطله [= تأخير كردن ، معطل كردن] در اداى ديه ننمايد و هر چه زودتر آن را بدهد و چنانچه ولىّ دم به او احسان و نيكى نموده و از قصاص گذشت ، او هم «احسان» كند و حقّ ثابت او را به خوبى ادا نمايد.
« ذلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ » اين قانون و حكم ـ دستورِ عفو و انتقال از قصاص به ديه ـ « تخفيف » و تفضلى است از جانب پروردگارتان كه نه قاتل قصاص شود و نه حق مقتول پايمال گردد و قانون عادلانه[اى] است ، نه مثل قانون يهود كه راه منحصر به قصاصْ و چاره[اى] جز قصاص نباشد و نه اينكه مانند نصارا قانونِ قصاص نباشد.« فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ » پس كسى كه بعد از اسقاطِ حقّ قصاص در مقام قصاص بر آيد عذاب دردناك براى اوست ؛ زيرا حقّ قصاص به عفو ساقط شده و اجراى قصاص در اين صورت در حكم قتل عمد است .
-------------------------------------------------------------
[1] .  جز اين نيست كه مؤمنين برادر يكديگر هستند . سوره حجرات : آيه 10 .
[2] .  احمد بن محمد بن خالد برقى : از مشاهير بزرگ شيعه و عالمان متبحر در زمان امام جواد وامام هادى عليهماالسلام و از اصحاب و راويان حديث ايشان مى‏ باشد . وى در قم مى‏زيسته و به خاطر نقل بعضى از روايات ضعيف از نظر محدثان قم ، يكى از علماى قم او را از آنجا اخراج كرد ، ولى در اواخر عمر همان فرد ، برقى را به قم بازگرداند و از وى عذر خواست . از او روايات زيادى از ائمه در كتب حديثى نقل شده و تأليفات فراوانى نيز دارد كه از جمله آن‏ها المحاسن ، الرجال ، اختلاف الحديث و . . . است . او را تمام علماى رجال تأييد و توثيق كرده ‏اند . احمد بن محمد در سال 274 يا 280 هجرى از دنيا رفت . موسوعة طبقات الفقهاء : ج3 ، ص91 .
[3] .  آيا اين آيه مخصوص تمام مسلمانان است؟ فرمود : خير ، فقط مخصوص مؤمنين است . تفسير البرهان : ج1 ، ص387 ، ح7 ؛ تفسير عياشى : ج1 ، ص94 ، ح160 ؛ وسائل الشيعة : ج29 ، ص118 ، ح2 ؛ نور الثقلين : ج1 ، ص193 ، ح513 و تفسير الصافى : ج1 ، ص215 .
[4] .  بر شما روزه واجب شد . سوره بقره : آيه 183 .
[5] .  با توجه به احكام ديه در كتب فقهى ، ظاهراً كلمه « حُلّه » به معنى پارچه صحيح مى‏ باشد ، البته در منابع فقهى دويست حلّه كه هر حلّه شامل دوتكه پارچه مى ‏باشد ، به عنوان ديه ذكر شده است ، نه هزار حلّه .
[6] .  نيست حقى از براى مؤمن كه مؤمنى را بكشد ، مگر آنكه به خطا كشته شود و اگر از روى خطا كشت ، بايد يك بنده آزاد كند . سوره نساء : آيه 92 .
[7] .  و نوشتيم بر يهود در تورات كه محققاً نفس به ازاى نفس يعنى قاتل به ازاى مقتول . سوره مائده : آيه 45 .
[8] .  آزاد در ازاى آزاد بايد قصاص شود و بنده [= برده] در ازاى بنده و زن در مقابل زن .
[9] .  فرد آزاد به خاطر يك برده كشته  قصاص  نمى ‏شود . آلاء الرحمن : ج1 ، ص290 .
[10] .  مختصرى از شرح حال وى در همين تفسير ، ج1 ، ص 268 گذشت .
[11] .  فرد آزاد به خاطر برده كشته نمى‏ شود ، ولى به شدت كتك  تازيانه  زده شده و به اندازه ديه برده ، جريمه مى‏ شود . كافى : ج7 ، ص304 ، ح1 ؛ تهذيب الأحكام : ج10 ، ص191 ، ح49 و50 ؛ تفسير عياشى : ج1 ، ص94 ، ح 159 ؛ تفسير البرهان : ج1 ، ص386 ، ح6 ؛ تفسير الصافى : ج1 ، ص215 ؛ مجمع البيان : ج1 ، ص479 .
[12] .  فرد آزاد به خاطر برده كشته نمى ‏شود ، ولى به شدت كتك  تازيانه  زده شده و به اندازه ديه برده ، تاوان مى ‏دهد و اگر مردى زنى را كشت و اولياء مقتول خواستند كه آن مرد را بكشند ، بايد نصف ديه او را به خانواده آن مرد بدهند . تفسير عياشى : ج1 ، ص94 ، ح159 ؛ تفسير البرهان : ج1 ، ص386 ، ح6 و نور الثقلين : ج1 ، ص193 ، ح514 .
[13] .  فرد مؤمن به خاطر كافر كشته نمى ‏شود . امالى طوسى : ص263 ، ح481 و بحار الأنوار : ج97 ،ص32 ، ح7 .

نوشتن دیدگاه