144 « قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَيْثُما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللّه‏ُ بِغافِلٍ عَمّا يَعْمَلُونَ »
ترجمه :
144 . به تحقيق ، ما گردانيدن روىِ تو را در آسمان مى‏ بينيم ، پس البته تو را رو به قبله[اى] مى ‏گردانيم كه آن را مى‏ پسندى و خوشنودى تو در آن است ؛ پس روىِ خود را جانب مسجد الحرام بگردان ، و هر كجا باشيد روى خود را به طرف مسجد الحرام بگردانيد ، و همانا اهل كتاب مى ‏دانند كه اين كارْ حق و از جانب پروردگارشان مى‏ باشد و خداوند از آنچه مى ‏كنند غافل نيست .
تفسير :
« قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّماءِ » « تقلب وجه در سماء » اشاره به حالت درخواست و توقع و انتظار وحى است ؛ و از اين معلوم مى‏ گردد كه پيغمبر اكرم صلى‏ الله‏ عليه ‏و ‏آله قبل از نزول اين آيه انتظار چنين حكمى را داشته و بلكه در مقام دعا و درخواست بوده است .
و به طورى كه از ذيل همين آيه استفاده مى‏ گردد ، اهل كتاب مى‏ دانستند و در صفات نبى خوانده بودند كه به دو قبله نماز مى‏ گزارد ، و جايى كه اهل كتاب اين را بدانند ، مسلّماً خود پيغمبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و ‏آله هم مى‏دانست كه قبله تغيير خواهد كرد و از اين جهت منتظر وحى و زمان تغيير بود و توجه به طرف آسمان از روى همين انتظار بود ؛ علاوه بر اينكه در مراتب نزول قرآن متذكر شده‏ ايم[1]
كه مرتبه اوليه نزول آن به روح مقدس نبوى بوده و پيغمبر قبل از نزول به وسيله روح الامين ، عالِم به آيات قرآن بوده ، بنابراين قبل از نزول آيه ، آن را مى ‏دانسته و منتظر مرتبه آخرى نزول به وسيله جبرئيل امين بوده است .
« فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها » خشنودى و « رضايت » رسول اكرم صلى ‏الله‏ عليه ‏و ‏آله به استقبال كعبه[2] از جهت مزايايى است كه براى كعبه مى ‏باشد ؛ زيرا كعبه اولين خانه[اى] است كه براى عبادت مردم وضع شد و مطابق بيت المعمور كه براى طواف ملائكه است ، اين خانه براى طواف اهل ارض قرار داده شد و آدم ابوالبشر آن را طواف نمود و حضرت ابراهيم و اسماعيل آن را بنا نمودند و مأمن الهى و محل انجام حج و عمره قرار داده شد و غير اين‏ها از مزاياى ديگر ؛ و از اين جهت مرضىّ پيغمبر بود . و اين خشنودى حضرت دلالت ندارد بر اينكه نسبت به استقبال بيت المقدس نارضايتى و كراهتى داشته باشد ، بلكه چون مورد تعيير[= نكوهش] وسرزنش يهود قرار گرفته بودند و يهود استقبال به طرف بيت المقدس را حجتى براى خود مى ‏دانستند ، لذا تشبّه به آن‏ها را خوش نمى ‏داشت و منتظر دستور بود .« فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ » در اين قسمت از آيه ، نخست خطاب به پيغمبر اكرم صلى ‏الله‏ عليه‏ و ‏آله مى ‏فرمايد كه روىِ خود را به جانب مسجد الحرام بگردان و سپس خطاب به همه مسلمانان نموده كه هر كجا هستيد رو به كعبه بگردانيد ؛ و نكته اينكه در اين جمله و جمله قبلْ خطابِ افرادى و در جمله بعدْ خطابِ جمعى است ، اين است كه پيغمبر اكرم را جبرئيل در حال نماز مأمور شد به طرف كعبه بگرداند چنانچه از كلمه « نُوَلِيَنّكَ » نيز استفاده مى ‏شود ، و خطاب « فَوَلِّ وَجْهَكَ » اگر چه تكليف است ولى در حال برگردانيدن جبرئيل بوده ؛ چنان كه اگر ببينيد كسى بر خلاف قبله نماز مى‏گزارد او را به طرف قبله مى ‏گردانيد و در همين حال مى ‏گوييد به طرفِ قبله بگرد ؛ ولى مسلمانان مأمور شدند كه خود برگردند .
و « شطر » به معنى قسمتى از شيئى است ، و مراد از « شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ » يك قسمت از خانه خداست كه همان كعبه باشد و اين دليل واضحى است كه قبله عين كعبه است و تمام مسجد قبله نيست ، نه بر شخص نزديك و نه بر دور ؛ زيرا مى ‏فرمايد :
« وَحَيْثُما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ » و كلمه « حَيْثُما » شامل همه نقاط زمين از ادنى تا اقصى[3] اماكن آن مى ‏گردد و در اينجا چند اشكال توليد مى‏ گردد :
1 . زمين كروى است و توجه به كعبه در همه نقاط زمين ممكن نيست؟ و جواب از اين اشكال اين است كه ، مراد از توجه به كعبه اين است كه اگر خطى روى كره زمين از مقام نمازگزار از جلو او كشيده شود به كعبه تماس يابد .
2 . براى شخصِ دور اگر اندك انحرافى و لو يك درجه پيدا شود بسا مقدار زيادى از كعبه منحرف مى‏ گردد ، چنانچه اين امر در خط آهن و خيابان‏هاى مستقيم مشاهده مى ‏شود؟
جواب اينكه ، مراد از « وجه » و « وجوه » در آيه تمام وجه [= رو ، صورت] نيست ، بلكه معقول هم نمى‏ باشد ؛ زيرا وجه [= صورت] هم مدوّر و حدّ اقل ربعِ دايره سر است و اگر از اين ربع دايره از هر جزء آن خطى كشيده شود ، هر چه اين خطوط طولانى ‏تر شود فاصله بين آن‏ها زيادتر مى‏ گردد و بسا بين خط اول با خط آخر صد فرسخ فاصله شود و چطور ممكن است جميع اين خطوط به كعبه تماس پيدا كند؟! بنابراين كافى است يكى از اين خطوط به جزيى از كعبه برخورد نمايد و اين امر مسلّماً تا ده درجه انحراف از طرف يمين و يسار تحقق پيدا مى ‏كند ، و لذا احتياجى نيست به اينكه گفته شود جهت كعبه مراد است ، يا مطلق حرم براى بعيد قبله است و اگر در بعض اخبار ، حرمْ قبله گرفته شده شايد نظر به درك سائل كه نمى ‏توانسته اين مطلب را درك كند و از طرفى ائمّه  عليهم‏ السلام عالم به اين جهت بوده كه اگر متوجه به حرم گردد مسلّماً يكى از اين خطوط مذكور به كعبه اصابت مى ‏كند .
3 . به چه طريق مى ‏توان علم به اصابت پيدا نمود و لو به همين اندازه كه ذكر كرديد؟
جواب : در هيئت[= علم نجوم] علائمى براى تعيين قبله ذكر شده كه موجب علم يا ظنّ قوى به اصابت مى‏ گردد و لذا تحرّى [= جستجو] واجب است ؛ يعنى هر چه بيشتر ممكن مى ‏شود لازم است تحصيل نمايد. و علائمى در شرع از طريق اخبار ذكر شده ، مانند مساجد و قبور مسلمين ، و قطب نما و قبله نما نيز براى اين امر كافى است اگر درجه انحراف از جنوب را تعيين نمايد ، مانند قبله نماىِ رزم آرا و غير آن . « وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ » چنانچه گذشت اهل كتاب به توسط اخبار انبيا و كتب خود مى ‏دانستند كه اين پيغمبرْ قبله او كعبه خواهد بود و يا به واسطه معجزات آن حضرت ، نبوت و حقانيت او بر آن‏ها ثابت و محقق شده بود و بعد از ثبوت اين امر مى‏ دانستند هر چه مى ‏گويد و مى‏ كند صدق و حق است ، ولى از روى عناد و عصبيت انكار مى ‏نمودند . « وَمَا اللّه‏ُ بِغافِلٍ عَمّا يَعْمَلُونَ » معنى «غفلت» و تفسير اين جمله گذشت[4] .
------------------------------------------------------------------------
[1] .  ر . ك : همين تفسير : ج1 ، ص 165 ـ 169 .
[2] .  در اينجا يعنى كعبه را مقابل خود قراردادن .
[3] .  نزديك ‏ترين تا دورترين .
[4] .  ر .ك : همين جلد ، ذيل تفسير آيه 140 .

نوشتن دیدگاه