(دانش و دانشمندان در نهجالبلاغه)
گنجایش بیانتهای دانش
ظرفها و پیمانههای مادی، محدودند و اگر چیزی در آنها قرار داده شود، به تدریج از فضای آنها کاسته میشود، ولی ظرف علم که مجرد و غیر مادی است، هیچ محدودیتی ندارد و هر درک و فهمی، زمینه ادراک و فهمهای دیگری را فراهم میآورد. از این رو پذیرش هر دانش، پذیرش دانشهای دیگر را برای انسان فراهم میکند. مطالعه و بررسی زندگی و تاریخ دانشمندان بزرگ، به خوبی گویای این مطلب است که آنان هیچ گاه در تلاش علمی و فکری خود متوقف نمیشدند و تا آخرین لحظات زندگی، با عشق و علاقه تمام مسائل علمی را پیگیری میکردند.
امیرمؤمنان علی علیهالسلام در سخنانی میفرماید: «هر ظرفی با ریختن چیزی در آن از گنجایش و فراگیریاش کاسته میشود، مگر پیمانه و ظرف علم که هر چه در آن از دانش قرار داده شود، وسعت و فراگیریاش افزوده میشود».
نیز در جای دیگری فرموده است: «دو آزمندند که هرگز سیر نمیشوند؛ خواهان دانش و طالب دنیا».
شرافت دانش
در آموزههای اسلام، فراگیری دانش، فریضهای الهی برای همه مسلمانان است؛ چرا که در سایه آن، افراد در زندگی فردی و اجتماعی خویش موفق و سعادتمند میشوند و نیکبختی آخرت را هم به دست میآورند.
عالمان و دانشمندان همواره نامی پرآوازه و با افتخار برای خود در تاریخ ثبت کرده و میکنند که چنین چیزی حتی برای بسیاری از قدرتمندان و پادشاهان اتفاق نمیافتد. آری، این دانش حقیقی است که به انسانها عزت و افتخار میدهد و نام آنها را جاودانه میکند.
امیرمؤمنان علیهالسلام در سخنی کوتاه، ولی پرمعنا میفرماید: «هیچ شرافت و ارزشی همانند علم نیست». و نیز میفرماید: «دانش، برترین افتخارات است».
علم بهتر است یا ثروت
امیرمؤمنان علی علیهالسلام خطاب به کمیل بن زیاد، با بیان استدلالهای نیکویی، علم را بهتر از ثروت برمیشمرد و چنین میفرماید: «ای کمیل! علم بهتر از مال است. علم تو را پاسداری میکند، ولی تو باید حافظ مال باشی. مال با انفاق کم میشود، ولی علم با انفاق افزوده میگردد. نیز مقام و شخصیتی که با مال به دست آمده، با نابودی آن از بین میرود.
ای کمیل! شناخت علم راستین، آیینی است که با آن پاداش داده میشود و انسان در دوران زندگی با آن خدا را اطاعت میکند، و پس از مرگ، نام نیکو از خود به یادگار میگذارد. دانش، فرمانروا و مال، فرمانبر است.
ای کمیل! ثروتاندوزان (بیتقوا) مردهاند، گرچه به ظاهر نفس میکشند، ولی دانشمندان، تا دنیا برقرار است زندهاند. بدنهایشان گرچه در زمین پنهان است، اما یاد آنان در دلها جاویدان میباشد».
دانش بیثمر
علم بدون اندیشیدن و تیزبینی، وسیله نجات نیست؛ بصیرت و آگاهی است که به کارگیری از علم را به دنبال دارد. بسیارند کسانی که دانشهایی را فراگرفتهاند، ولی نتوانستهاند از دانش خود استفاده کنند و در نهایت به ورطه هلاکت افتادهاند. امیرمؤمنان علی علیهالسلام در این باره میفرماید:
«علم از عمل جدا نیست. هر کس به راستی عالم باشد، به علمش عمل میکند؛ زیرا علم، عمل را فرا میخواند، اگر اجابت کرد میماند، وگرنه کوچ میکند».
سعادت انسان در علمجویی
برخی بر این باورند که با دستیابی به ثروت و مال بیشتر، به سعادت و خوشبختی میرسند. از این رو، تمام همت و تلاش خود را در این راه صرف میکنند که پول و ثروتی بیفزایند و از لذتهای دنیایی بیشتر برخوردار شوند. البته آنها از این حقیقت غافلاند که دنیا با همه زیباییها و لذتهای گوناگونش رو به فنا و نابودی است و آنچه پایدار و جاودان میماند، نیکیهای ما در این دنیاست و معرفت و دانش، زمینهساز اصلی اعمال و رفتار ما به شمار میآید.
از امیرمؤمنان علیهالسلام سؤال شد که خیر و سعادت چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «خیر این نیست که دارایی و فرزندانت زیاد شود، بلکه خیر آن است که دانش و علم تو افزون گردد».
برترین دانشه
عمل به دانستهها، وظیفهای است که در آموزههای دینی برای دانشمند، گفته شده است. در مذمت علمی که از گفتار فراتر نرود و به مرحله عمل و کردار نرسد، همین بس که خداوند متعال در قرآن میفرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید، چرا به زبان چیزی میگویید که بدان عمل نمیکنید».
از این رو، علم واقعی آن است که به مرحله عمل و به کارگیری برسد تا بتواند خدمات فراوانی به فرد و جامعه ارائه دهد و همگان از آن لذت و بهره بجویند. امیرمؤمنان علی علیهالسلام در سخنانی چنین میفرماید: «پستترین دانشها آن است که تنها روی زبان متوقف شود و برترین دانشها آن است که در اعضا و جوارح آشکار گردد».
گناه و محرومیت از دانش
گناه، یکی از موانعی است که جلو برخورداری از فیض و نعمت الهی را میگیرد و زندگی را از حالت تعادل خارج میکند. در مقابل، پرهیزکاری، زمینههای لازم را برای برخورداری از فضیلتها در وجود انسان فراهم میآورد. دانش نیز از فضیلتهایی است که نیازمند پاکی و دوری از گناه است. گناه، پستی و دوری از دانش را به دنبال دارد. رسول خدا صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «خدای بزرگ خواهان پستی هیچ بندهای نشد، مگر اینکه او را از علم و ادب محروم ساخت».
امیرمؤمنان علی علیهالسلام نیز در این باره فرموده است: «هرگاه خداوند بخواهد بندهای را (در نتیجه اعمالش) پست و بیمقدار سازد، او را از علم بیبهره میگرداند».
تفکر و رشد دانش
اندیشیدن، یکی از نعمتهای بزرگ خداوند است که به انسانها ارزانی داشته تا در سایه بهرهگیری از آن به رشد و تکامل برسند، تاریخ نشان میدهد انسانهایی که بیشتر و بهتر از قوه تفکر استفاده کردهاند، نه تنها زندگی موفقیتآمیز و سعادتمندانهای داشتهاند، بلکه هدایتگر انسانهای دیگر بودهاند و با سخنان و نوشتههای خود، خدمت بزرگی به جامعه بشری کردهاند.
آنچه به آموختههای انسان ژرفا میبخشد و دانش را در وجود انسان پایدار و استوار میکند، تفکر بر روی مطالب علمی است. امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید: «هر کس در آنچه فرا میگیرد بسیار اندیشه کند، دانش خود را استوار ساخته و آنچه را نفهمیده، میفهمد». نیز از آن حضرت است که: «دانشی مانند تفکر نیست».
جدا نشدن علم از حقیقت خود
به طور کلی، دانشی ارزشمند است که در خدمت تعالی و کمال انسانها باشد و آنها را به هدف اصلی آفرینش نزدیک کند. چه بسیار دانشها که برای نابودی بشر و ترویج فساد و انحطاط اخلاقی به کار گرفته میشود.
خطر بسیار بزرگی که در حال حاضر جامعه بشری را تهدید میکند، این است که دامنه علوم مختلف رشد چشمگیری کرده، ولی جوهر و حقیقت خود را از دست داده است و به جای به کارگیری برای اهداف متعالی و مقدس انسانی، برای انحطاط و سقوط انسانیت به کار گرفته میشود.
بر این اساس امیرمؤمنان علی علیهالسلام میفرمایند: «دانش خود را به نادانی تبدیل نکنید». و با این سخن گرانبها به این حقیقت اشاره دارد که نباید علم را از نور حقیقت جدا کرد؛ چرا که در این صورت، جز بدبختی برای انسانها ثمری ندارد.
پرهیز از عمل بدون علم
دانایی و آگاهی، مقدمه انجام مطلوب کارها و رسیدن به اهداف بزرگ است. تاریخ، گواه سرگذشت کسانی است که بدون دانش و آگاهی لازم، دست به اقداماتی زده و گاهی رهبری جامعهای را به دست گرفتهاند. این افراد سرانجامی جز تباهی خود و جامعه نداشته و ندارند. امیرمؤمنان علی علیهالسلام در این باره میفرمایند: «آن کس که با چشم عقل میبیند و با آگاهی به عمل میپردازد، باید در آغاز کار توجه کند که عملش به سود اوست یا به زیانش. اگر به سود اوست اقدام کند و اگر بر زیان است، باز ایستد؛ زیرا کسی که بدون آگاهی و علم به عمل میپردازد، همچون کسی است که از بیراهه میرود. چنین شخصی هر چه جلوتر رود، از سر منزل مقصود خویش بیشتر فاصله میگیرد، اما کسی که از روی آگاهی عمل میکند، همچون رهروی است که در راه روشن قدم برمیدارد».
پرسشگری، مقدمه دانشوری
داشتن روحیه پرسشگری، راه به دست آوردن دانش را برای انسان هموار و معضلات و مشکلات علمی را حل میکند. دانشآموزان و دانشجویانی که در کلاس درس پرسشهای خویش را بدون واهمه مطرح میکنند، در تحصیل دانش و طی مراتب علمی موفقیت بالایی دارند. امیرمؤمنان علیهالسلام در اینباره میفرماید: «اگر چیزی را نمیدانید، از فراگرفتن آن خجالت نکشید».
علم سودمند
علمی سودمند است که آثار سودمندی داشته باشد. این علم، ضمن خدمت به انسان، او را در راه رسیدن به تکامل و رشد یاری میرساند و خضوع و خشوع در برابر خداوند و ایمان و تقوا را در او تقویت میکند. خداوند در قرآن کریم میفرماید: «آنها که پیش از این به مقام علم و دانش رسیدند، هرگاه این آیات بر ایشان تلاوت شود، همه با کمال فروتنی سرطاعت بر حکم آن فرود آورند و گویند: پروردگار ما پاک و منزه است». امیر مؤمنان علی علیهالسلام نیز در توصیف پرهیزکاران فرموده است: «آنها گوشهای خود را وقف شنیدن علم و دانش سودمند میکنند». ایشان همچنین در وصیت نامه خود به امام مجتبی علیهالسلام مینویسد: «آگاه باش! دانشی که نفع نبخشد خیری در آن نیست، و دانشی که سزاوار فراگرفتن نیست سودی نمیبخشد».
منزلت عالمان دینی
آموزههای انبیای الهی که از طرف خداوند متعال برای سعادت واقعی انسانها فرستاده شده، در بردارنده برنامه کاملی برای زندگی فردی و اجتماعی آنهاست و ایشان را از گمراهی باز میدارد.
از این رو فراگیری این آموزهها و ترویج آن در جامعه، از بزرگترین خدمتها به جامعه بشری به شمار میرود که زندگی انسانها را در بعد مادی و معنوی به رشد و تکامل میرساند و راه نفوذ و تسلط شیاطین را بر زندگی آنان مسدود میسازد. بنابراین، دانشمندان و عالمان دینی که عمدتا عهدهدار تعلیم و ترویج معارف و تعالیم مکتب انبیا هستند، مقام و منزلتی والا دارند؛ چرا که آموزش دهنده احکام و معارفی هستند که بدون آن، جامعه از روح معنویت و اخلاق خالی میشود و به سوی سقوط و انحطاط پیش میرود. امیرمؤمنان علی علیهالسلام درباره مقام و منزلت عالمان دینی میفرماید: «نزدیکترین مردم به پیامبران کسانی هستند که به آموزههای آنان آگاهترند».
دانشمندان و عظمت خد
انسان هر قدر عظمت و جلال خدای بزرگ را درک کند، بیشتر به فقر و کوچکی خود در برابر آفریدگار پی میبرد. دانشمندان که با بررسی پدیدههای مختلف جهان هستی، از نظم دقیق و شگفتیهای این جهان آگاه میشوند، خواه ناخواه در برابر قدرت و علم بیپایان خالق یکتای جهان سرتعظیم فرود میآورند و در مقابل او فروتنی میکنند. قرآن کریم در این باره میفرماید: «از میان بندگان خدا، تنها مردم دانا و عالم خداترس و فروتناند».
امیرمؤمنان علی علیهالسلام هم میفرماید: «سزاوار نیست آن کس که عظمت خدا را شناخت، خود را بزرگ بشمرد؛ بلکه بزرگی آنان که از عظمت خدا آگاه میشوند در این است که در برابرش فروتن باشند، و سلامت آنان که از قدرت نامحدودش آگاهاند این است که در برابرش تسلیم گردند».
دانشمندان و پاسخگویی
هدایت و ارشاد و پاسخگویی به پرسشهای علمی، یکی از وظایف عالمان دین است که پویایی و رشد را در جامعه به وجود میآورد و سطح آگاهی افراد جامعه را بالا میبرد. در نتیجه راه نفوذ فکری و فرهنگی دشمنان در جامعه بسته میشود. نادانی، خطرناکترین بیماری است که نه تنها جامعه را از درون نابود میکند، بلکه قدرت دفاعی او را در برابر مهاجمان از بین میبرد. از این رو، رسالت مهم دانشمندان و عالمان جامعه، مبارزه با نادانی در بین مردم است. امیرمؤمنان علیهالسلام در نامهای خطاب به والی مکه که از بزرگان و دانشمندان عصر آن حضرت بود، چنین نوشت: «صبح و عصر برای رسیدگی به امور مردم بنشین؛ به کسانی که پرسش دارند پاسخ ده، جاهلان و نادانان را مطلبی بیاموز و با دانشمندان مذاکره کن».
عواقب سکوت دانشمندان
یکی از مهمترین عوامل رکود و عقبماندگی جوامع بشری، این است که دانشمندان جامعه نتوانند اظهار نظر کنند، صدای خود را به توده مردم برسانند و جلو انحرافات و کجرویها را بگیرند؛ در حالی که نادانان با در دست داشتن اهرمهای قدرت و امکانات گوناگون تبلیغاتی، عقاید باطل و بیهوده خویش را در جامعه منتشر کنند.
چنین جامعهای به فرموده امیرمؤمنان علیهالسلام ، نمونهای از جامعه جاهلیّت است که در آن دانشمندانش به حکم اجبار لب فرو میبندند و جاهلانش گرامی داشته میشوند.
ویژگی عالمنمایان
در هر دوره، برخی افراد سودجو و فرصتطلب، با آموختن اطلاعات پوچ، خود را معرفی میکنند و برای رسیدن به مقام، شهرت و ثروت، بعضی افراد جامعه را به گمراهی میکشانند. حضرت علی علیهالسلام برای آشکار ساختن چهره سیاه چنین افرادی میفرماید: «شخصی غیرعالم که عالم نامیده میشود، یک سلسله نادانیها را از جمعی نادان فراگرفته و مطلبی گمراه کننده را از گمراهان آموخته است. چنین کسی دامهایی از طنابهای غرور و گفتههای دروغین بر سر راه مردم میافکند. او قرآن را بر میل و خواستههای خود تطبیق میدهد و حق را به هوسهای خود تفسیر میکند. مردم را از گناهان بزرگ ایمنی میبخشد و جرایم بزرگ را در نظرها سبک جلوه میدهد. میگوید از ارتکاب شبههها پرهیز میکنم، در حالی که در آنها غوطهور است. میگوید از بدعتها کناره گرفتهام، ولی در آنها شناور است. چهره او چهره انسان و قلبش قلب حیوان است. راه هدایت را نمیشناسد که از آن مسیر برود و راه خطا و انحراف را تشخیص نمیدهد تا آن را مسدود کند. او مردهای در میان زندگان است».
سرعت در کسب دانش
امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید: «در فراگیری دانش پیش دستی کنید، پیش از آنکه درخت آن بخشکد، و پیش از آنکه از استفاده علم از اهلش وامانده، به خود مشغول گردید». سالهای نوجوانی و جوانی، بهترین فرصت برای فراگیری علم و دانش است؛ چرا که با افزایش سن، قوای ادراک و فکر انسان که در این فرمایش امیرمؤمنان از آن به درخت تعبیر شده است، رو به ضعف و سستی میگراید و بسیار دشوار میشود.
دانشمندان و عدالت اجتماعی
از مسئولیتهای دانشمندان جامعه، مبارزه با بیعدالتی، تبعیض، فقر و تلاش و کوشش برای تحقق عدالت اجتماعی است. دین مبین اسلام از تمامی مردم، به ویژه اندیشمندان میخواهد در مورد فقر، محرومیت وتبعیض بیتفاوت نباشند و در راه اجرای قوانین و مقررات اسلامی و کم کردن فاصلههای طبقاتی بکوشند. امیرمؤمنان علی علیهالسلام در مورد این مسئولیت مهم اندیشمندان جامعه چنین فرمود: «اگر نبود عهد و مسئولیتی که خداوند از دانشمندان هر جامعه گرفته که در برابر سیری و شکمخوارگی ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را رها کرده بر کوهان آن میانداختم و از آن صرف نظر میکردم».
حسرت عالم بدون عمل
امیرمؤمنان علی علیهالسلام میفرماید: «دانشمندی که به غیر دانش خود عمل کند، همانند جاهل سرگردانی است که هرگز از جهلش بیرون نمیآید؛ بلکه حجت بر او تمامتر، حسرت برایش ثابتتر و نزد خداوند سزاوار سرزنش بیشتری است».
امام در تبیین و توصیف عالم بیعمل، ابتدا به مساوی بودن وی با جاهل سرگردانی که از مسیر حق دور افتاده و در گرداب گمراهی غوطهور شده اشاره کرده، سپس حال وی را بدتر از حال جاهل ترسیم میکند. جاهل نمیداند چه کمالاتی را از دست داده، ولی عالم که میداند لذتهای معنوی را در مقابل چه چیز بیارزشی از دست داده، حسرت بیشتری میخورد.