تفسير در لغت ، به معنى كشف و پرده برداشتن از چيزى پوشيده ، و در اصطلاح ، بيان مراد و مقصود از آيه است .و در اخبار بسيار از رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) و ائمّه اطهار (عليهم السلام) از تفسير به رأى و اظهار سليقه در معنى آيات قرآن نهى شده . از رسول اكرم (صلى الله عليه و آله) روايت شده كه فرمود :
«من فسّر القرآن برأيه فليتبوّأ مقعده من النار»(1) .
(هر كه قرآن را به رأى و سليقه خود تفسير كند، جايگاه او از آتش پر شود).
و در روايت ديگر مى فرمايد :
«من فسّر القرآن برأيه فأصاب الحقّ فقد أخطأ»(2) .
(هر كه قرآن را به رأى و سليقه خود تفسير كند و به حق برسد ، باز هم خطا رفته است) .
و از حضرت امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود :
«من فسّر القرآن برأيه إن أصاب لم يُؤجر ، و إن أخطأ فهو أبعد من السماء»(3) .
(هر كه قرآن را به رأى خود تفسير كند اگر درست دريابد ، او را اجرى نباشد و اگر به خطا رود به بيش از مسافت زمين و آسمان از حقيقت دور افتد) .
و در اينكه مراد از «تفسير به رأى» چيست؟ بين مفسّرين اختلاف است و توضيح در اين مقام اين است كه طبق آيه شريفه (هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاّ اللهُ وَالرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ)(4) ، آيات قرآن بر دو دسته است : محكمات و متشابهات . محكم آن است كه مقصود از آن بدون ضمّ ضميمه اى (=پيوستن پيوستى) روشن باشد ; مانند (فَلاَ تَدْعُ مَعَ اللهِ إِلهاً آخَرَ)(5) و متشابه آن است كه تاب معانى متعدّد داشته باشد و بدون ضمّ ضميمه اى مقصود معلوم نگردد ; مثل (ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ)(6) و تأويل متشابه عبارت از مرجع و ضميمه است ، كه متشابه به آن بازگشت مى كند و معناى مقصود به وسيله آن معلوم مى گردد و اين مرجع عبارت از آيه محكم يا خبر قطعى از رسول اكرم و ائمّه اطهار (عليهم السلام)است كه مبيّن قرآنند ; زيرا علم به تأويل قرآن طبق آيه مزبور مختصّ به خدا و راسخين در علم ، يعنى پيغمبر (صلى الله عليه وآله) و ائمّه هدى است ، چنانچه در ذيل تفسير آيه شريفه دلايل و اخبار آن را ذكر خواهيم نمود ، إن شاء الله تعالى .
و از جهت ديگر آيات قرآن داراى دو جنبه است : جنبه ظاهرى و جنبه باطنى .
و ظاهر قرآن بر دو نوع است :
1 . نصوص : يعنى آياتى كه دلالت لفظ در آن ها بر مراد و مقصود قطعى و يقينى است ، به طورى كه خلاف آن احتمال نمى رود ; مانند بسيارى از آيات وارده در توحيد و معاد جسمانى و غير اين ها در باب عقايد و  غيره . و در اين قبيل آيات چون مراد معلوم است اشكالى در اخذ آن ها نيست .
2 . ظواهر : يعنى آياتى كه لفظ بر حسب قواعد عربيّت ،مانند : «اصالة العموم» و «اصالة الاطلاق» و «اصالة الحقيقة» و نحو اين ها ، دلالتش بر مقصود روشن و هويدا باشد ولى خلاف آن هم احتمال برود ، به اينكه مخصّص يا مقيّد يا قرينه مجازى داشته باشد ، و در علم اصول حجت بودن ظواهر قرآنى بعد از فحص تامّ از مخصّص و مقيّد و قراين مجاز در اخبار و آيات و ادلّه عقليّه ثابت شده است و اين مختصّ مجتهد است و غير او نمى تواند به ظواهر قرآن عمل كند .
و باطن قرآن ، يعنى معانى پوشيده اى كه از مطاوى قرآن استفاده مى شود ، و از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله)روايت در حديث سابق [ گذشت ] كه فرمود : «له تخوم و على تخومه تخوم»(7) ، و غير آن از احاديث كثيره كه دلالت دارد كه براى قرآن ظاهرى و باطنى است و براى باطن قرآن هم باطنى است تا به هفت بطن منتهى شود . و در بعض اخبار براى قرآن هفتاد بطن ذكر شده و اين اخبار اشاره به كثرت بطون قرآن است .
و علم به بواطن [= درونه ها ، نهفته هاى] آيات قرآن از خصايص خاندان نبوّت و عصمت و طهارت است و اين منبع يكى از منابع و سرچشمه هاى علم و حكمت خاندان نبوّت است و جز به وسيله آنان راهى براى استفاده از اين منبع نيست و كسانى كه به استحسانات (8) و حدسيّات و روايات غير معتبره، آيات قرآن را به ذوق و مشرب خود تفسير و تأويل مى كنند اعتمادى به قول آن ها نيست و مشمول اخبارى هستند كه در نهى از تفسير به رأى مذكور شد . بنابراين تفسير به رأى عبارت است از : تفسيركردن آيه متشابه بدون استناد به آيه اى محكم يا خبر قطعى ، و همچنين تفسير كردن بواطن آيات بدون استفاده از علوم ائمّه اطهار است .
____________________________________________
[1] . ر .ك : كتب مفسرين عامّه ; مانند تفسير طبرى : ج1 ، ص58 ; تفسير سفيان ثورى : ص6 ; تفسير سمرقندى : ص36 ; تفسير رازى : ج7 ، ص191 ، و خاصّه ، مانند مجمع البيان : ج1 ، ص75 و تفسير صافى : ج1 ، ص35 .
[2] .  وسائل الشيعة : ج27 ، ص205 ، ح33610 .
[3] .  تفسير عياشى : ج1 ، ص29 ، ح4 ; تفسير التبيان : ج1 ، ص4 ; مجمع البيان : ج1 ، ص80 ; تفسير صافى : ج1 ، ص35 و بحار الأنوار : ج89 ، ص110 ح13 .
[4] .  اوست خداوندى كه نازل فرمود بر تو ( محمد (صلى الله عليه وآله) ) كتابى (قرآن) كه يك قسمت آن آيات محكماتى است و يك قسمت متشابهات است . پس كسانى كه قلوب آن ها زنگ اخلاق رذيله و اعمال سيئه گرفته ، مت شابهات قرآن را براى القاى فتنه و فساد به دلخواه خود تفسير و تأويل مى كنند و حال آنكه علم به تفسير و تأويل قرآن را كسى ندارد جز خدا و كسانى كه راسخ در علم هستند . سوره آل عمران : آيه 7 .
[5] .  پس نخوان با پروردگار خود ، خداى ديگرى . سوره شعراء : آيه 213 .
[6] .  [ پس از آن مرتب فرمود بر عرش عظمت . و به تعبير ديگر : سپس به تدبير جهان هستى پرداخت ] سوره اعراف : آيه 54 .
[7] .  براى قرآن حدّ و منتهاست وبرآن حد ، حدّ ديگر ، ر .ك : ص 77 .
[8] .  يعنى برپايه گمان ، صواب ديد و پسند خود .

نوشتن دیدگاه