240 « وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِى ما فَعَلْنَ فِى أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ »
ترجمه :
240 . و كسانى كه از شما وفات مى كنند و زنهايى را مى گذارند ، وصيت كنند درباره زنانشان ، برخوردارى از نفقه و كسوه و سكنا را تا يك سال ، بدون اينكه آنها را بيرون كنند ، پس اگر بيرون رفتند بزه اى بر شما نيست در آنچه درباره خود از معروف انجام مى دهند و خداوند غالب و عالم به حكم و مصالح امور است .
[ در بيان حكم وجوب وصيت متاع و حكم مدت عدّه وفات ]
آيه شريفه مشتمل بر دو حكم است ، يكى وجوب وصيت متاع نسبت به زنان كه عبارت از نفقه و كسوه و سكناى ايشان باشد تا مدت يك سال ، به شرط اينكه از منزل شوهر متوفى خارج نشوند و اين حكم به آيه ارث كه ربع يا ثمن از « ما ترك » شوهر را براى آنها معيّن مى كند منسوخ شد ، و ديگر اينكه مدت عدّه وفات را يك سال ذكر مى كند و اين حكم نيز به آيه قبل كه فرموده : « يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً »[1] نسخ گرديد ، و بر طبق اين مطلب دو حديث روايت شده ، يكى حديث مروى از تفسير عياشى از [ ابن] ابى عمير[2] از معاوية بن عمّار[3] كه از حضرت صادق عليه السلام از اين آيه سؤل مى كند مى فرمايد :
« منسوخة ، نسختها آية« يتربّصنَ بأنفسِهِنَّ أربعةَ أشهرٍ و عشراً » و نسختها آيةالميراث »[4] .
دوم، حديث مروى از ابىبصير[5] كه از همين آيه سؤل مى كند ، مى فرمايد: « هي منسوخة ، قلت : و كيف كانت؟ قال : كان الرجل إذا مات أنفق على امرأته من صلب المال حولاً ، ثم اُخرجت بلا ميراث ، ثمّ نسختها آية الربع و الثمن ، فالمرأة يُنفق عليها من نصيبها »[6] .
و اگر اين دو حديث نبود ممكن بود گفته شود كه اين آيه منافاتى با آيه عدّه و ميراث ندارد ، به اينكه اين آيه را بر وصيت استحبابى حمل نمود كه زوج وصيت كند اگر زوجه تا يك سال احترام گذارد و شوهر اختيار نكرد مخارج او را متحمل شوند ، ولو اينكه بعد از چهار ماه و ده روز عدّه او منقضى شود و ميراث خود را هم طبق آيه ميراث ببرد ، و اين وصيت از مصارف ثلث باشد كه مورث حق وصيت دارد و مربوط به حق وارث نباشد .
تفسير :
« وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ » ؛ يعنى كسانى كه مشرف بر مرگ مى شوند از شما مردان ؛ زيرا بعد از مردن وصيت نمى توان كرد .
« وَيَذَرُونَ أَزْواجاً » ؛ و زنانى را باقى مى گذارند ، يكى ، يا دوتا ، يا سه تا ، يا چهارتا كه حداكثر آن است .
« وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ » ، يا به معنى « توصون وصية » كه مصدر منصوب به فعل محذوف باشد ، يا به معنى « جعل اللّه وصية لازواجهم ؛ يعنى خداوند مقرر فرموده كه درباره زنان خود سفارش كنند » .
« مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ » ، گذشت كه مراد از متاع ، رزق و كسوه و سكنا و ساير لوازم زندگى است كه تا مدت يك سال از مال متوفى بايد مصرف آنها كنند ، و نصب « مَتاعاً » بنابر بدل بودن از وصيت مى باشد . « غَيْرَ إِخْراجٍ » ، يا صفت « متاع » است تا شامل سكنا هم بشود و يا حال براى فاعل متاع است ؛ يعنى آنها را از نفقه برخوردار كنيد در حالى كه آنها را از منزل بيرون ننماييد . و ممكن است « غَيْرَ إخْراجٍ » شرط متاع باشد ؛ يعنى در صورتى كه از منزل خارج نشوند تا يك سال آنها را از نفقه بهرهمند كنيد و ممكن است كنايه از شوهر نرفتن باشد ؛ يعنى در صورتى كه به خانه شوهرِ ديگر از اين خانه بيرون نروند . « فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِى ما فَعَلْنَ فِى أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ » ؛پس اگر آن زنها از خانه شوهر بيرون شوند و يا شوهر اختيار كنند ، برشما كه اولياى متوفى هستيد باكى نيست نسبت به آنچه آن زنان درباره خود انجام مى دهند از زينت نمودن و تعريض نكاح[7] و نحو اينها ، در صورتى كه مطابق معروف و موافق شرع باشد .
« وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ » ؛ و خداوند داراى « عزت » و بزرگوارى و قدرت و غلبه و علم به جميع « حكم » و مصالح است .
با حمد و ثناى بارى تعالى ، جلد سوم اين تفسير مبارك با طبع جديد
مؤسسه جهانى سبطين عليهماالسلام در ماه ربيع الثانى 1429 قمرى
مصادف با ارديبهشت
------------------------------------------------------------------
[1] . ر .ك : همين سوره ، آيه 234 .
[2] . محمد بن ابى عمير : عالم و فقيه و فاضل مشهور و محدث معروف شيعه و شاگرد ممتاز و مبرز امام كاظم و امام رضا عليهماالسلام و يكى از هجده نفر فقيه از راويان ائمه عليهم السلام است كه تمام علما و بزرگان شيعه بر وثاقت و علم آنها اتفاق نظر دارند . بيش از پنج هزار حديث از ائمه عليهم السلام روايت كرده و گفته شده كه 94 كتاب نوشته است ، ولى بيشتر آنها از بين رفته است . ابن ابى عمير فردى بسيار با فضيلت و جليل القدر و عالمى است كه در نزد اهل سنت نيز از جايگاه بالايى برخوردار است . وى يگانه زمان خود و معروف به عبادت و تقوا بود و به خاطر دفاع از شيعه ، هارون و مأمون عبّاسى او را چند سالى به زندان انداختند . منزل او محل رفت وآمد علماى زمان خود بود . از جمله تأليفات وى مىتوان به فضائل الحج ، التوحيد ، المعارف و . . . اشاره كرد . اين فقيه بزرگ در سال 217 هجرى از دنيا رفت .
موسوعة طبقات الفقهاء : ج3 ، ص503 ؛ رجال برقى : ص 49 ؛ رجال كشّى : ص 628 ، ح1103 ؛ رجال نجاشى : ص 326 ، رقم 887 ؛ رجال طوسى : ص365 ، رقم26 ؛ رجال ابن داوود : ص287 ، رقم 1250 ؛ رجال علامه حلى : ص140 ؛ نقد الرجال : ج4 ، ص106 ؛ تنقيح المقال : ج2 ، ص61 ، رقم 10272 ؛ معجم رجال الحديث : ج15 ، ص291 و قاموس الرجال : ج9 ، ص38 .
[3] . معاوية بن عمّار : از بزرگان و راويان شيعه و صحابى خاص امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام مى باشد . نزد اين دو امام علم آموخت و جزو عالمان بزرگ زمان خود گرديد . وى فردى با فضيلت و مقام عالى و مورد تأييد و توثيق علماى شيعه و حتى اهل سنت است . قريب به هزار روايت از ائمه اطهار عليهم السلام نقل كرده و كتابهايى نيز در موضوعات نماز ، زكات ، حج ، دعا و . . . تأليف كرده است . معاوية بن عمّار در سال 175 هجرى از دنيا رفته است . موسوعة طبقات الفقهاء :ج2 ، ص547 ؛ رجال كشى : ص374 ، ح557 ؛ رجال نجاشى : ص411 ، رقم 1096 ؛ رجال طوسى : ص303 ، رقم 482 ؛ نقد الرجال : ج3 ، ص389 ؛ معجم رجال الحديث : ج19 ، ص235 ؛ اعيان الشيعة : ج10 ، ص130 ، و اعلام زركلى : ج7 ، ص262 .
[4] . اين آيه نسخ شده است ، آيه « يتربّصنَ بأنفسِهِنَّ أربعةَ أشهرٍ و عشراً » و آيه ميراث آن را نسخ كرده است . تفسير عياشى : ج1 ، ص148 ، ح427 و تفسير البرهان : ج1 ، ص511 ، ح1 .
[5] . براى آشنايى با مختصرى از زندگىنامه وى ر . ك : همين تفسير ، ج1 ، ص 268 .
[6] . اين آيه منسوخ شده . گفتم : چگونه؟ فرمود : هنگامى كه مرد مى مُرد ، از اصل مال تا يك سال به زنش هزينه زندگى پرداخت مى شد ، سپس بدون هيچ ارثى از خانه او بيرون مى رفت . سپس آيه ربع وثمن ارث ، اين آيه را نسخ كرد ، پس از ارث زن ، هزينه او پرداخت مى شود . تفسير عياشى : ج1 ، ص149 ، ح428 و تفسير البرهان : ج1 ، ص511 ، ح2 .
[7] . آماده نمودن جهت ازدواج .
