187  « أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللّه‏ُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَعَفا عَنْكُمْ فَالاْ نَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا ما كَتَبَ اللّه‏ُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عاكِفُونَ فِى الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّه‏ِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّه‏ُ آياتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ »
ترجمه :
187 . در شب روزه ، نزديكى با زنانتان براى شما حلال شد ، آنان پوشش شما و شما پوشش آنان هستيد ، خدا دانست كه شما با خويشتن خيانت كرديد ، پس توبه شما را پذيرفت و از شما عفو نمود ، اكنون با ايشان نزديكى كنيد و طلب كنيد آنچه را خدا براى شما نوشته و بخوريد و بياشاميد تا براى شما آشكار شود ريسمان سفيد از ريسمان سياه از صبح ، سپس روزه را به اتمام برسانيد تا شب ، و با زنانتان نزديكى نكنيد و حال آنكه در مساجد معتكف باشيد . اين‏ها حدود خدايى است پيرامون آن نگرديد ، اين‏چنين خداوند آياتش را براى مردم بيان مى‏كند تا پرهيزكار شوند .
تفسير :
« أُحِلَّ لَكُمْ » « حلال » مقابل حرام و به معنى ترخيص است و با واجب و مستحب و مباح و مكروه سازگار است ، و حرام به معنى ممنوع است و بحث در اينكه اشياء در اصل اوّلى حظر يعنى منع است تا حلّيّتش از شرع ثابت شود ، يا اصل اوّلى اباحه است تا حرمتش محقق گردد ، بحث قليل الفائده[اى] است بعد از آنكه در شريعت مطهره وارد شده كه « كلّ شيءٍ لك حلال حتى تعلم أنّه حرام »[1] . و در روايت مسعدة بن صدقه[2] مى ‏فرمايد :
« و الأشياء كلّها على هذا حتى يستبين لك غير ذلك ، أو تقوم به البيّنة »[3] . « لَيْلَةَ الصِّيامِ » ، مراد شبى است كه روزش روزه مى ‏داريد چه روزه واجب باشد يا مستحب و چه ماه رمضان باشد و چه غير آن ؛ چون در روزِ روزه ، جماع بالاتّفاق مفطر است و اگر روزه واجب باشد ، حرام و مفطر است ، و تعبير به « لَيْلَةَ » براى اين است كه دلالت بر جنس ليل مى ‏كند و همه ليالى صيام را شامل است.
« الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ » ، اصل « رفث » افصاح و تصريح به چيزى است كه بايد از آن كنايه نمود و در اينجا مراد جماع است ، چنانچه در آيه حج « فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِى الْحَجِّ »[4] همين معنى مراد است و تعديه به « إلى نِسائِكُمْ »براى اين است كه متضمن معنى « افضاء » ، يعنى رفتن نزد زنان است و مراد از « نِسائِكُمْ » اعمّ از زنان دايمى يا انقطاعى يا كنيزكان است غير از ساير زنان كه مطلقاً حرام است. « هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ » ، كنايه از اينكه زن‏ها ساتر عيوب شوهرها و شوهرها ساتر عيوب زن‏ها هستند ؛ چنانچه لباس ساتر عورت است ، و حافظ شئون يكديگر و اسباب زينت هم هستند ؛ چنانچه لباس حافظ بدن و باعث زينت انسان است ، و اين جمله مستأنفه است[5] و سبب حلال بودن جماع را در شب‏هاى روزه بيان مى ‏كند ؛ يعنى چون زن نسبت به مرد به منزله لباس است و اجتناب از آن در مدت يك ماه مشكل است و همچنين مرد نسبت به زن ، از اين جهت در شب ‏هاى روزه نزديكى با آنان حلال شد تا اين اجتناب قابل تحمل باشد .
« عَلِمَ اللّه‏ُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ » « تختانون » از خيانت است و مراد از « اختيان به نفس » ارتكاب معصيت است و از اين جمله استفاده مى شود كه قبل از نزول اين آيه در ليالى شهر رمضانْ جماع ، يا مطلقاً حرام بوده يا بعد از خواب شب ، و خداوند تفضّلاً على الناس اين حكم را نسخ فرمود و بر طبقش اخبارى نيز وارد شده كه متعرض مى‏ شويم . و از اينجا استفاده مى ‏شود كه حكم صوم با نزول آيه « كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ . . . » تا آخر آيات سه ‏گانه[6] تشريع شده بود و بر طبقش عمل مى‏ نمودند و اين آيه بعداً نازل شد و قسمتى از حكم سابق را نسخ نمود و نمى‏ توان گفت اين آيه با آيات قبل يك مرتبه نازل شده ؛ زيرا نسخ قبل از عمل معنى ندارد و لازمه آن لغو بودن جعل اوّلى است .
« فَتابَ عَلَيْكُمْ وَعَفا عَنْكُمْ » « توبه » شما را نسبت به خيانت به نفس گذشته پذيرفت و نسبت به آينده اين حكم را از شما برداشت . « فَالاْ نَ بَاشِرُوهُنَّ » « مباشرت » كنايه از جماع ، و اين امر براى ترخيص است نه وجوب ؛ زيرا در مقام توهّم حظر است و مى‏توان از آن استحباب استفاده نمود طبق حديثى كه در مجمع البيان از اكثر مفسرين نقل مى ‏كند كه فرمود : « إنّ اللّه‏ يُحبّ أن يُؤذ بِرُخَصِهِ كما يؤذ بِعَزائِمِه »[7].
و از حضرت باقر و صادق عليهماالسلام روايت كرده كه فرمودند : در شب‏هاى اول هر ماهى جماع مكروه است مگر شهر رمضان به واسطه همين آيه[8] .
« وَابْتَغُوا ما كَتَبَ اللّه‏ُ لَكُمْ » « ابتغاء » به معنى طلب است ؛ يعنى طلب كنيد آنچه را خداوند براى نفع شما جعل نموده و هر چه را خدا براى شما حلال نموده و شما را در آن رخصت داده ، بگيريد و آنچه را حرام نموده رها كنيد ، و گفتند مراد از «ابتغاء ما كتب اللّه‏» طلب ذريه است ؛ يعنى مقصد شما از مباشرت زنان تنها قضاى شهوت نباشد ، بلكه طلب فرزند و بقاى نسل را هم منظور داريد .
« وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ » ، امر به اكل و شرب نيز امر ترخيصى است نه وجوبى ؛ زيرا اين امر نيز در مقام توهّم حظر و منع است . و از اين جمله استفاده مى‏ شود كه اكل و شرب در شب ماه رمضان نيز فى الجمله ممنوع بوده و گفتند بعد از خواب حرام بوده ؛ يعنى اگر بعد از نماز عشا مى ‏خوابيدند و بعداً بيدار مى ‏شدند ، براى آن‏ها اكل و شرب حرام بود و بر طبقِ اينْ اخبارى روايت شده ، چنانچه در مجمع البيان از تفسير على بن ابراهيم قمى  رحمه‏ الله حديثى نقل كرده كه خلاصه مضمون آن حديث اين است كه حضرت صادق عليه ‏السلام فرمود : « خوردن و آشاميدن در شهر رمضان در شب ، بعد از خواب حرام بود و نكاح مطلقاً در شب و روز ماه رمضان حرام بود و مردى از اصحاب رسول خدا كه او را خوّات بن جبير انصارى[9] مى‏گفتند ، برادر عبد اللّه‏ بن جبير[10] پيرمردى ضعيف بود و با رسول خدا در خندق روزه بود ، پس در شام به خانه آمد و طعام خواست ، گفتند نخواب تا طعام آماده كنيم ، ولى پيش از اينكه افطار كند خواب او را ربود و هنگامى كه بيدار شد گفت ديگر بر من حرام است در اين شب افطار كنم ، و فردا صبح كه در خندق حاضر شد بيهوش گرديد و رسول خدا او را ديد و بر او رقّت نمود ، و نيز جمعى از جوانان در شب رمضان مخفيانه با زنان خود مجامعت مى‏ نمودند ، پس خداوند تبارك و تعالى از روى تفضل ، اين حكم ، يعنى حرمت جماع در شب ماه رمضان و حرمت « اكل و شرب بعد از نوم » را برداشت[11] .
و مراد از « خيط ابيض » ، سفيده صبح صادق است كه در كنار افق در طرف مشرق مثل يك خط مستطيلى عرضاً كشيده مى ‏شود و بالاى آن ، خط سياهى است كه همان سياهى شب باشد. و كلمه « مِنَ الْفَجْر » بيان «خيط ابيض» است و مراد فجر ثانى است كه فجر صادقش مى‏ گويند ، نه فجر اول كه فجر كاذبش نامند و مانند خط سفيد عمودى شبيه دم گرگ ظاهر مى ‏شود و از اين ‏جهت آن را « ذَنَب السَرحان » نامند.
« ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ » ، غايت داخل در مغيّا نيست ، يعنى مدت روزه آخر روز است كه به اول شب وصل مى ‏شود كه عبارت از استتار تمام قرص خورشيد در تمام نقاط شهر از سطح زمين تا بالاى كوه است و شناخته مى ‏شود به ذهاب سرخى از طرف مغرب تا بالاى سر ؛ يعنى نصف سطح بالا از سرخى خالى شود و سرخى به طرف مشرق بيفتد و به مجرد غروب شمس از نظر ، كه مذهب عامه و جماعتى از خاصه است نمى‏توان افطار نمود . « وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عاكِفُونَ فِى الْمَساجِدِ » ، «عكوف» و «اعتكاف» به معنى اقامت در جايى است و اعتكاف در اصطلاح فقه عبارت از اقامت در بعضى مساجد براى عبادت است و آن داراى احكام و مسائلى است كه فقها در كتب فقهيه بعد از كتاب صوم متعرض مى‏ شوند. و اقلّ اعتكاف سه روز است : دو روز اول مستحب و روز سوم واجب است و همچنين روز چهارم و پنجم مستحب و روز ششم واجب و هكذا هر دو روز مستحب و روز سوم واجب مى‏ شود و اعتكاف بسا به نذر و ساير موجبات واجب مى ‏گردد . و لازم است كه در يكى از چهار مسجد : مسجد الحرام ، مسجد النبى ، مسجد اقصى ، مسجد كوفه ، يا در مساجد جامعه در ساير بلاد باشد . و در مدت اعتكاف بايد از مسجد خارج نشود مگر براى امر ضرورى و روزه شرط صحت اعتكاف است و جماع مطلقاً ـ در شب و روز ـ در ايام اعتكاف حرام است ، چنانچه مفاد همين جمله است و ساير فروع اين مسئله مربوط به كتب فقهيه است .
« تِلْكَ حُدُودُ اللّه‏ِ فَلا تَقْرَبُوها » ؛ يعنى اين احكامى كه درباره روزه و اعتكاف گفته شد « حدود الهى » است و حد عبارت از منتهاى هر چيزى و حاجز بين دو چيز است و براى هر چيز حدّى است كه تا آن حد مربوط به آن شى‏ء است ، مثلاً اخلاق حسنه هر يك داراى حدّى است كه اگر از آن تجاوز نمود به جانب افراط يا تفريط مى‏ رسد و همچنين است عقايد و افعال و ساير امور كه همه محدود به حدّى هستند و غير محدود تنها ذات اقدس حق تبارك و تعالى است كه به هيچ وجه محدود به حدّى نيست .
و حكما گفته ‏اند : « الشى‏ء إذا جاوز حدّه انعكس إلى ضدّه »[12] و مفاد « لا تَقْرَبوها » همين است ؛ يعنى نزديك به حد نشويد مبادا داخل در آن شده و مرتكب حرام گرديد ، چنانچه در فرائد حديثى از اميرالمؤمنين عليه ‏السلام نقل كرده كه قسمتى از آن اين است : « فمن يرتع غنمه حول الحمى يوشك أن يدخلها »[13] . و از اين جمله از آيات استفاده مى‏ شود كه هيچ‏گونه تصرف و دخالتى در احكام شرع نمى ‏توان نمود . « كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّه‏ُ آياتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ » ؛ خداوند آيات خود را از اوامر و نواهى و حجج و ادلّه و احكام براى نفع عموم مردم بيان مى ‏كند و غرض اصلى حصول تقوا ، يعنى ترك محرمات و فعل طاعات و انجام وظايف عبوديت مى ‏باشد .
------------------------------------
[1] .  تمام چيزها براى تو حلال است ، مگر اينكه بدانى كه آن چيز حرام است . كافى : ج5 ، ص313 ، ح40 ؛ تهذيب الأحكام : ج7 ، ص 226 ، ح9 ؛ وسائل الشيعة : ج17 ، ص89 ، ح4 و بحار الأنوار : ج2 ، ص273 ، ح12 .
[2] .  مسعدة بن صدقه : يكى از اصحاب و راويان احاديث امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام مى‏باشد . برخى از علماى رجال گفته‏ اند كه وى از اهل سنت است ، ولى با اين حال احاديثى كه وى نقل كرده است ، صحيح و قابل اطمينان بوده و در كتاب‏ هاى حديثى نيز نقل شده است. وى كتابى با عنوان خطبه ‏هاى اميرالمؤمنين عليه ‏السلام تدوين كرده است . موسوعة طبقات الفقهاء : ج3 ، ص577 .
[3] .  تمام چيزها اين گونه است ، مگر اينكه غير آن بر تو آشكار شود ، يا اينكه دليلى براى آن آورده شود . كافى : ج5 ، ص313 ، ح40 ؛ تهذيب الأحكام : ج7 ، ص 226 ، ح9 ؛ وسائل الشيعة : ج17 ، ص89 ، ح4 و بحار الأنوار : ج2 ، ص273 ، ح12 .
[4] .  بايد كسى كه حج را بر خود واجب كند از جماع وفسق وجدال بپرهيزد . سوره بقره : آيه 193 .
[5] .  يعنى جمله جديد است . به عبارتى جمله قبلى تمام شده واين جمله از سر گرفته شده است .
[6] .  همين سوره : آيات 183 ـ 185 .
[7] .  خداوند متعال همان‏گونه كه دوست دارد به واجبات او عمل شود ، دوست دارد كه به آنچه كه مباح و مستحب نموده نيز عمل شود . مجمع البيان : ج2 ، ص 504 و وسائل الشيعة : ج1 ، ص108 ، ح1 .
[8] .  مجمع البيان : ج2 ،ص 504 ونور الثقلين : ج1 ، ص 212 ، ح601 .
[9] .  خوات بن جبير بن النعمان بن اُمية بن البرك : يكى از اصحاب پيامبر خدا و اميرالمؤمنين عليهماالسلام است كه در جنگ بدر نيز بوده است . آيه مورد بحث درباره وى نازل شده است .
[10] .  وى نيز يكى ديگر از اصحاب رسول خدا و برادر خوات است . پيامبر وى را در جنگ احد فرمانده گروه تيراندازان قرارداد و در همان جنگ نيز شهيد شد و بدنش را مُثله كردند . سير اعلام النبلاء : ج4 ، ص10 .
[11] .  مجمع البيان : ج2 ، ص 503 ؛ تفسير قمى : ج1 ، ص 75 وبحار الأنوار : ج20 ، ص 241 ، ح5 .
[12] .  هرگاه چيزى از حد خودش فراتر برود ، تبديل به ضد خودش مى‏شود .
[13] .  منبع اين حديث ، كه مؤلف  رحمه الله آن را فرائد ذكر كرده ، به دست نيامد . ترجمه حديث چنين است : « هركس گوسفندان خويش را اطراف مرزها بچراند ، نزديك است كه  از مرز عبور كرده  و وارد آن بشوند » . و ما حديثى كه همان مضمون را در بر دارد از من لا يحضره الفقيه : ج4 ، ص 58 ، ح5149 با ترجمه نقل مى ‏كنيم : « المعاصى حِمى اللّه‏ عزّوجلّ فمن يرتع حولها يوشك أن يدخلها ؛ گناهان محدوده و مرزهاى خداوند هستند ، هركس در اطراف آن قدم بگذارد ، نزديك است كه وارد آن بشود » .

نوشتن دیدگاه