185   « شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِى أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنّاسِ وَبَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللّه‏ُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللّه‏َ عَلى ما هَداكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ »
ترجمه :
185 . آن روزهاى چند ، ماه رمضان است كه قرآن در آن نازل شد ، در حالى كه قرآن هدايت كننده مردم و داراى دلايل آشكارايى از هدايت و تميز بين حق و باطل است ، پس كسى كه از شما حاضر باشد در ماه رمضان بايد روزه بگيرد و كسى كه مريض يا در سفر باشد بايد روزهاى ديگر غير ماه رمضان روزه بگيرد ، خداوند نسبت به شما آسانى را اراده مى ‏كند و دشوارى را اراده نمى ‏كند براى اينكه عدد را تكميل كنيد و خدا را بر آنچه شما را هدايت نمود تكبير نماييد و باشد كه شما او را شكرگزارى كنيد .
تفسير :
« شَهْرُ رَمَضانَ » خبر است براى مبتداى محذوفْ تقديرش « هى ، أى تلك الأيام شهر رمضان » و بيان اين مبتدا در آيه قبل شده و بعضى گفتند مبتداست و خبرش « الَّذِى أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ » است و جمله ، بيان « أَيّاماً مَعْدُوداتٍ »[در آيه قبل] است .
و« شَهْر » به معنى ماه است و آن را شهر گفتند براى اينكه به واسطه رؤیت هلال ، مشهور و ظاهر است ، و «رَمَضانَ» از ماده «رمَض» است و آن شدت گرماى روز و تابيدن آفتاب بر زمين ريگزار است و ممكن است كه علّت تسميه اين ماه به اين اسم اين بوده كه در موقع وضع اسماى ماه‏ ها ، ماه نهم در فصل تابستان بوده است . و در بعضى اخبار دارد كه رمضان[از] اسامى خداست و سزاوار نيست كه گفته شود رمضان آمد و رمضان رفت ، بلكه گفته شود شهر رمضان آمد يا رفت[1] ، و اين كلمه غير منصرف است.
و شهر رمضان به نصّ اخبار افضل شهور است ، چنانچه در خطبه شعبانيه كه شيخ صدوق  رحمه ‏الله از حضرت رضا عليه ‏السلام از آباى گرامش از اميرالمؤمنين عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود : « خطبنا رسول اللّه‏ صلى‏ الله ‏عليه‏ و ‏آله ذات يوم فقال : أيـّها النّاس ، قد أقبل إليكم شهر اللّه‏ بالبركة و الرحمة و المغفرة ، شهر هو عند اللّه‏ أفضل الشهور ، و أيّامه أفضل الأيّام ، ولياليه أفضل الليالي ، و ساعاته أفضل الساعات ، دُعيتم فيه إلى ضيافة اللّه‏ ، و جعلتم فيه من أهل كرامة اللّه‏ ، أنفاسكم فيه تسبيح ، و نومكم فيه عبادة ، و عملكم فيه مقبول ، و دعاؤكم فيه مستجاب . . . »[2] . تا آخر خطبه . و نظير همين خطبه را در مجمع البيان از حضرت باقر  عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود :
« خطب رسول اللّه‏ صلى ‏الله ‏عليه‏ و‏ آله الناس في آخر جمعة من شعبان ، فحمد اللّه‏ و أثنى عليه ، ثم قال : أيـّها الناس ، قد أظلّكم شهر فيه ليلةٌ خير من ألف شهر ، و هو شهر رمضان فرض اللّه‏ صيامه . . . »[3] الى آخر خطبه . و بالجمله ، اخبار در فضيلت ماه رمضان زياد از اين است كه بتوان در اينجا نقل نمود و مهم ‏ترين فضيلت آن ، همان نزول قرآن در آن است ، چنانچه مى‏ فرمايد :
« الَّذِى أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ » صفت« شَهْرُ رَمَضان » يا خبر آن است ؛ يعنى از خصايص [= ويژگى‏ هاى] ماه مبارك رمضان اين است كه قرآن در آن نازل شده و چنانچه در مقدمه كتاب در مراتب نزول قرآن متذكر شديم[4] ، مراد از نزول قرآن در ماه رمضان ، نزول مرتبه جمعى آن دفعتاً واحده بر قلب مبارك پيغمبر صلى ‏الله ‏عليه‏ و ‏آله است كه بعد از آن در ظرف بيست و سه سال نجوماً[5] به وسيله جبرئيل امين بر پيغمبر نازل گرديد و پيغمبر براى مردم تلاوت فرمود . و از اين آيه به ضميمه آيه اول سوره قدر[6] وسوره دخان[7] ثابت مى ‏گردد كه شب قدر در ماه مبارك رمضان است.
« هُدىً لِلنّاسِ » صفت قرآن است ، چنانچه در آيات بسيار به اين صفت ستوده شده ، مانند « إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِى لِلَّتِى هِىَ أَقْوَمُ »[8] و « هذا بَيانٌ لِلنّاسِ وَهُدىً وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ »[9] و « تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكِيمِ * هُدىً وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ »[10] و غير اين‏ها از آيات ديگر . و بيان هدايت قرآن مفصلاً در ذيل تفسير آيه شريفه « ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ » ذكر شد[11] .
و در اينجا به يك نكته اشاره مى ‏كنيم : وجه اينكه در اين آيه ، قرآن را نسبت به عموم ناس هادى مى ‏شمارد و در اول سوره هدايت قرآن را مخصوص به متقين مى ‏داند ، اين است كه در اينجا علّت نزول قرآن و غرض از انزال آن را كه هدايت عموم مردم است بيان مى ‏كند ، و در اول سوره كسانى را كه بهره كامل از هدايت قرآن مى‏ برند ذكر مى ‏نمايد و آنان اهل تقوا و پرهيزكاران مى ‏باشند .
« وَبَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ» صفت بعد از صفت براى قرآن است ؛ يعنى علاوه بر اينكه داراى يك جنبه هدايت عمومى براى همه مردم است ، داراى دليل‏ هاى واضح و آشكارا و فارق بين حق و باطل نيز مى ‏باشد كه راه حق را به خوبى روشن و از راه باطل جدا مى‏ سازد و جاى شبهه براى كسى باقى نمى ‏گذارد .
« فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ » نكات بلاغت را در اين آيات توجه نماييد :
اولاً ، در آيه اولى[12] در مقام تشريع اصل صوم بدون تعيين مقدار و زمان آن برآمده و براى اينكه ثقيل و گران بر آنان نباشد ، تذكر به اينكه حكم مستحدثى نبوده ، بلكه در امم سابقه هم بوده است علاوه بر اينكه موجب حصول تقوا مى‏ گردد ، و سپس در آيه ثانيه[13] براى اينكه تصور نشود امر مشكلى و در مدت طويلى است ، فرمود اين روزه در ايام كم و مدت معدودى است ، آن هم بر همه شما نيست ، بلكه اگر مريض يا مسافر باشيد روزه بر شما واجب نيست و بايد در روزهاى ديگر قضا كنيد ، و اگر كسانى كه تحمل روزه براى آن‏ها مشكل است مى ‏توانند افطار كنند و به جاى هر روز ، مدّى از طعام به مساكين دهند ، پس از آن در آيه سوم[14] فضيلت ماه رمضان را گوشزد فرموده كه ماهى است[كه] قرآن در آن نازل شده و بعد از تمهيد اين مقدمات و زمينه چينى‏ ها مى ‏فرمايد : هر كس در شهر رمضان حاضر است[15] واجب است روزه بگيرد .
و امّا توهّم اينكه اين جمله ، يعنى « فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ » ناسخ جمله قبلْ يعنى « وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ » است كه آيه قبل تخيير بين صوم[16] و روزه است و آيه بعد ايجاب روزه مى ‏نمايد ، توهّم فاسدى است ؛ براى اينكه اولاً ، اين آيات شدّت ارتباط را با يكديگر دارند و پيداست كه در يك موقع نازل شده كه اول زمان تشريع صوم باشد ، و نسخ قبل از رسيدن زمانِ عمل درست نيست و ثانياً ، شمول اين جمله از باب اطلاق است و آيه قبل مقيد است و با ذكر مقيد قبلاً جايى براى اطلاق نمى ‏ماند و مقدمات حكمت جارى نيست.
« وَمَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ » مراد از « أيّامٍ أُخَرَ »روزهاى غير شهر رمضان است و آن از شوال تا شعبان موسّع است[17] و وقت معينى براى آن‏ها جعل نشده ؛ ولى بايد به ماه رمضان ديگر نرسد كه اگر برسد ، هم قضا و هم كفاره دارد و آوردن اين جمله در اينجا از باب تكرار نيست ؛ زيرا در آيه سابقه زمان عمل معين نشده بود ، تنها براى تمهيد حكم بيان نمود كه روزه در ايام معدودى بر شما واجب شد و مريض و مسافر هم در روزهاى ديگرى روزه بگيرند ؛ ولى در اين آيه زمان فعل را معين فرموده و مريض و مسافر در آن زمان را هم مى ‏فرمايد در روزهاى ديگر روزه بگيرند . « يُرِيدُ اللّه‏ُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ » خداوند در برداشتن روزه از مريض و مسافر در ماه رمضان و توسعه در زمان قضاى آن ، آسانى و سهولت را براى شما اراده نموده و عسر و حرج را از شما برداشته ، چنانچه در جعلِ همه احكامْ اين معنى را اراده نموده و اين را دين سهله و سمحه [= آسان وبدون دشوارى وسخت گيرى] قرار داده است .
« وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ » اين جمله عطف بر جمله قبل است به اعتبار معنى ، كأنّ تقدير اين است : « فعل اللّه‏ ذلك ليتيسّر عليكم و لتُكمِلوا العِدّة » ؛ اين روزه در روزهاى غير ماه رمضان را براى مريض و مسافر قرار داد ، تا كار را بر شما آسان كند و تعداد روزه[اى] را كه در ماه رمضان افطار نموده ‏ايد بعد از آن تمام به جاى آوريد تا اگر از فيض وقت كه شهر رمضان باشد محروم شده ‏ايد ، از فيض مقدار و كميّت محروم نگرديد.
« وَلِتُكَبِّرُوا اللّه‏َ عَلى ما هَداكُمْ » و براى اينكه خداى را به عظمت ياد كنيد بر اينكه شما را هدايت كرد ؛ چون تشريع صوم براى اتصاف به صفات ربوبى است و پس از توفيق به انجام وظيفه ، براى اينكه مبادا صائمين گرفتار عُجْب [= خودپسندى ، خودبينى] شوند بايد متذكر عظمت و كبريايى حق گردند ، چنانچه در هر امرى كه انسان در خود يا ديگرى احساس بزرگى و عظمت نمود بايد تكبير بگويد و متوجه كبريايى خدا گردد و شايد علّت جعلِ تكبيرات در بعد از مغرب و عشاء و صبح و نماز عيد در شب و روز عيد فطر و همچنين تكبيراتى كه قبل از زيارات ائمّه  عليهم ‏السلام وارد شده همين نكته باشد . « وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ » و براى اينكه خدا را سپاسگزار باشيد كه چنين حكم پر فايده و با فضيلت و مثوبتى براى شما وضع نموده و شما را به چنين طاعتى موفق فرموده و از فضايل ماه رمضان و روزه آنْ شما را برخوردار و بهره‏ مند ساخته است .
-------------------------------------
[1] .  كافى : ج4 ، ص 69 ، ح2 و بحار الأنوار : ج24 ، ص 396 ، ح116 .
[2] .  روزى پيامبر براى ما سخنرانى كرد و فرمود : اى مردم! ماه خدا با فراوانى و رحمت و آمرزش به شما روى آورده است . ماهى كه در نزد خدا با ارزش‏ترين ماه‏ ها و روزهاى آن با ارزش‏ترين روزها و شب‏هاى آن بهترين شب‏ها و لحظات آن با ارزش‏ ترين لحظات است . در اين ماه به ميهمانى خدا فراخوانده شده و جزو افرادى كه بخشش خداوند شامل حال آن‏ها مى ‏شود ، قرار گرفته ‏ايد ، نَفَس ‏هاى شما در اين ماه تسبيح و خواب شما عبادت و اعمال شما قبول شده و دعايتان در اين ماه مستجاب است . امالى صدوق : ص154 ، ضمن ح149 ؛ عيون أخبار الرضا عليه ‏السلام : ج1 ، ص265 ، ح53 و بحار الأنوار : ج93 ، ص356 ، ح25 .
[3] .  پيامبر خدا در آخرين جمعه ماه شعبان براى مردم سخنرانى كرد و حمد و ثناى خداوند را به جا آورد ، آن گاه فرمود : اى مردم! ماهى بر شما سايه افكنده كه در آن شبى است كه از هزار ماه بهتر است و آن ماه رمضان است كه خداوند روزه‏ اش را واجب كرده است . كافى : ج4 ، ص66 ، ح4 ؛ امالى صدوق : ص96 ، ح74 ؛ من لا يحضره الفقيه : ج2 ، ص63 ، ح1831 ؛ مجمع البيان : ج2 ، ص 497 ؛ تهذيب الأحكام : ج3 ، ص 57 ، ح1 و بحار الأنوار :ج93 ، ص 359 ، ح26 .
[4] .  ر . ك : همين تفسير ، ج 1 ، ص 165 .
[5] .  به صورت آيه آيه وسوره سوره نازل مى‏ شد .
[6] .  « إِنَّا انزَلْنَاهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ »ما [قرآن را] در شب قدر نازل كرديم . سوره قدر : آيه 1.
[7] .  « إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِى لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ » ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم . سوره دخان : آيه 3 .
[8] .  محققاً اين قرآنِ مجيد راهنمايى مى كند راهى را كه آن راه محكم ترين راه‏ هاست . سوره اسراء : آيه 9 .
[9] .  اين بيان و اظهار است از براى بشر و هدايت كننده و اندرز براى اهل تقوا . سوره آل عمران : آيه 138 .
[10] .  اين است آيات كتاب حكيم ، هدايت كننده و رحمت است براى نيكوكاران . سوره لقمان : آيه 2 ـ 3 .
[11] .  ر . ك : همين تفسير ، ج 1 ، ص 258 .
[12] .  آيه 183 .
[13] .  آيه 184 .
[14] .  يعنى همين آيه .
[15] .  يعنى ماه رمضان را درك كند .
[16] .  تخيير بين گرفتن ونگرفتن روزه .
[17] .  يعنى در فاصله زمانى ميان اول شوال تا آخر شعبان ، پيش از ماه رمضان سال آينده فرصت و وقت دارد .

نوشتن دیدگاه