184  « أَيّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ »
ترجمه :
184 . واجب شد روزه بر شما در روزهايى چند ، پس كسى كه از شما بيمار يا بر سفرى باشد بايد تعدادى از روزهاى ديگر را روزه بگيرد و بر كسانى كه نتوانند روزه بگيرند در عوض طعام دادن مسكينى است و هر كه از روى طاعت خوبى را به جاى آورد براى او بهتر است ، و روزه گرفتن براى شما بهتر است اگر مى ‏دانستيد .
تفسير :
اين آيه و آيه بعد كمال ارتباط را با آيه قبل دارند و واضح است كه دفعتاً واحده نازل شده است و مبيّن و شارح آيه قبل مى ‏باشند ، كأنّ فرموده : « كتب عليكم الصيام اياماً معدودات هى شهر رمضان».« أَيّاماً مَعْدُوداتٍ » ظرف است براى « الصِّيامُ » ؛ يعنى روزه در روزهايى چند براى شما واجب شد . و مراد از « ايام معدودات » ، ماه رمضان است و تعبير به ايام معدودات شايد براى اين باشد كه چون ماه مبارك رمضان گاهى سى روز و گاهى بيست و نه روز است از اين جهت عدد ايام تعيين نشده ، و ممكن است كنايه از قلّت باشد ، چنانچه در آيه ديگر از قول يهود مى‏ فرمايد : « لَنْ تَمَسَّنَا النّارُ إِلاّ أَيّاماً مَعْدُودَةً »[1].
يعنى يك ماه روزه چندان زياد نيست كه موجب كُلفَت [= سختى و رنج] و زحمت باشد ، بلكه مدت كمى است ولى اجر آن بسيار . و قول بعضى از مفسرين كه « أَيّاماً مَعْدُوداتٍ » را ظرف براى « كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ » دانسته‏ اند و گفته‏ اند مراد به ايام معدودات سه روز از هر ماهى است كه قبل از وجوب ماه رمضان واجب بوده و به وجوب روزه ماه رمضان نسخ شده ، قول بدون مدرك و سند است و قابل ارزش نيست.
« فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً » مراد «مرضى» است كه روزه براى آن ضرر داشته باشد به اينكه موجب ازدياد مرض يا سختى آن يا طول علاج آن گردد ، در اين صورت روزه براى او واجب نيست بلكه حرام است ، چنانچه از خود آيه استفاده مى‏ شود ؛ زيرا معيّن مى‏ كند كه عده ‏اى از روزهاى ديگر غير از شهر رمضان روزه بگيرد و اخبار هم بر اين معنا ناطق است. بنابراين ، قول به اينكه مريض مخير است بين اينكه افطار كند و يا روزه بگيرد و آيه در مقام ترخيص است ، فاسد مى ‏باشد و حدّ مرض را بايد خود مكلف تشخيص دهد و ميزان ، قول طبيب نيست ، چنانچه صريح اخبار است ، در البرهان از ابى بصير روايت مى‏ كند كه از حضرت صادق عليه‏ السلام از حدّ مرضى كه بايد روزه با آن افطار نمود سؤال مى‏ كند ، حضرت مى ‏فرمايد :
« هو مؤَمَنٌ عليه مفوَّضٌ إليه ، فإن وجد ضعفاً فليفطر ، و إن وجد قوّةً فليصم ، كان المريض على ما كان »[2] .
و در تشخيص ضرر علم لازم نيست ، بلكه ظنّ به ضرر و احتمالى كه منشأ خوف گردد و عقلايى باشد كافى است . بلى ، احتمالات ضعيفه كه بعضى براى خود عذر قرار مى‏ دهند كافى نيست .
« أَوْ عَلى سَفَرٍ » مراد سفرى است كه موجب قصر نماز مى ‏شود ، امّا مسافرى كه نمازش تمام است ، مانند اينكه سفر معصيت باشد يا شغلش مسافرت باشد يا كثير السفر باشد يا كمتر از حد سفر برود ، بايد روزه بگيرد و حكم سفر نيز مانند مرض است كه روزه گرفتن در آن حرام است ، مگر در موارد خاصّه كه استثنا شده و اگر روزه بگيرد بنا بر مذهب اماميه و نصّ اخبار و ظاهر آيه شريفه باطل است، چنانچه در مجمع از حضرت رسالت صلى ‏الله‏ عليه ‏و‏ آله روايت كرده كه فرمود :
« الصائم في السفر كالمفطر في الحضر »[3] . و نيز از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت شده كه فرمود : « الصائم في شهر رمضان في السفر كالمفطر فيه في الحضر »[4] . و نيز از آن حضرت روايت شده كه فرمود : « لو أنّ رجلاً مات صائماً في السفر ما صلّيتُ عليه »[5] ، و غير اين‏ها. و مذهب عامّه كه گفتند مسافر مخير است بين اينكه روزه بدارد و قضا بر او نيست و افطار كند و قضاى آن را به جاى آورد ، به ظاهر آيه و نصّ اخبار ، مردود است و در كافى و البرهان از حضرت زين العابدين عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود :
« فأمّا صوم السفر و المرض فإنّ العامة اختلفت في ذلك ، فقال قوم : يصوم ، و قال آخرون : لا يصوم ، و قال قوم : إن شاء صام و إن شاء أفطر ، و أمّا نحن فنقول : يفطر في الحالين جميعاً ، فإن صام في السفر أو في حال المرض فعليه القضاء ، فإنّ اللّه‏ عزّ و جلّ يقول : « فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ » »[6] . يعنى روزهاى ديگر غير از ماه رمضان بايد قضاى آن را به جاى آورد و آن ايام از ماه شوال تا ماه شعبان است به استثناى روز عيد فطر و اضحى كه هر موقع خواست قضا كند ، ولى جايز نيست از اين سال تأخير بيندازد ، مگر اينكه معذور باشد و اگر تأخير انداخت علاوه بر قضا ، كفاره كه اطعام مدّى[7] از طعام است نيز دارد « وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ » « طاقت » به معنى توانايى و قوه ، و « إطاقه » به معنى اِعمال قوه و صرف تمام طاقت است كه لازمه آن [اينكه] به زحمت و مشقت و اِعمال تمام طاقت مى‏ توانند روزه بگيرند ، مى ‏توانند به جاى هر روز يك مد از طعام به مسكين بدهند ؛ و بالجمله ، آيه مكلفين را به سه دسته تقسيم نموده : دسته اول : كسانى كه حاضر و سالمند و روزه گرفتن براى آنان مشقت زياد ندارد ، اينان واجب است روزه بگيرند.  دسته دوم :كسانى كه مريض و يا مسافرند ، اينان واجب است افطار كنند. و دسته سوم : كسانى كه روزه براى آن‏ها ضرر ندارد ، ولى مشقت شديد دارد ، مخير هستند در روزه و فديه كه عوض هر روزى يك مد از طعام بدهند ، و در اخبار به شيخ كبير و ذى العطاش [=كسى كه به شدت و بسيار تشنه مى ‏شود] مثال زده و در بعضى اخبار به زنى كه بر اولادش خوف دارد ، و معلوم است كه اين‏ها همه از باب مثال و ذكر مصداق است ، نه اينكه منحصر به اين‏ها باشد ، بلكه هر كه روزه براى او مشقت شديد دارد ، ولى مى ‏تواند بگيرد و ضررى براى او ندارد ، مرخص و مخير است بين اينكه تحمّل مشقت كند و روزه بگيرد و اينكه افطار كند و عوض هر روزى مدّى از طعام بدهند.
و« فديه » به معنى عوض است و مشهور در مقدار طعام يك مد از گندم است كه يك چهارم صاع ، يعنى يك چارك باشد (تقريباً به وزن ايران) ، چنانچه طبرسى از ابى بصير از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود : « قال : يتصدّق مكان كلِّ يوم أفطر على مسكين مدّاً من طعام و إن لم يكن حنطة فمدّ من تمر »[8] .
و محمد بن مسلم[9] از حضرت باقر عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود : « الشيخ الكبير و الذي به العطاش لا حرج عليهما أن يفطرا في رمضان ، و تصدّق كلّ واحدٍ منهما في كل يومٍ بمدٍّ من طعام و لا قضاء عليهما ، فإن لم يقدرا فلا شيء عليهما »[10] . و در بعض نسخ « بمدّين » روايت شده و لذا بعضى احتياط كرده ‏اند كه دو مد از طعام بدهد .
« فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ »كلمات مفسرين در اين جمله مضطرب است و آنچه از ظاهرِ خود آيه استفاده مى ‏شود اين است كه « تَطوّع » از « طوع » به معنى رغبت است و معنى آن عمل مشروعى را از روى رغبت انجام دادن است. و « خيرِ » اول مصدر و به معنى نيكى و عمل خوب است و «خيرِ» دوم به معنى افعل تفضيل است و مفاد جمله چنين مى‏ شود : كسى كه عمل خوبى را از روى طوع و رغبت انجام دهد بهتر است براى او تا از روى اكراه و بى ميلى به جاى آورد ، و اين جمله به منزله كبراى كليه است و جمله بعد از آن صغراى جزئيه است كه در آن مندرج مى ‏گردد ، كأنّه فرموده : « التطوّع بكل خير هو خير لكم ، و الصيام خير ، فالتطوّع به خير لكم »[11] . و اين نتيجه علاوه بر اينكه ترغيب و تحريص بر مطلق روزه گرفتن است راجع به « الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ » نيز مى ‏باشد كه اگر از روى ميل و رغبت با تحمل مشقت روزه را مى‏ گيرند ، روزه بهتر است و اگر از روى كراهت و بى ‏ميلى است همان فديه را بدهند .
« وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ » ؛ يعنى « صيامكم خير لكم » و اين جملات علاوه بر آنچه ذكر شد ترغيب ديگرى است براى روزه گرفتن. « إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ » اگر به فوايد كثيره و منافع عديده آن در دنيا و آخرت پى ببريد و بدانيد كه آنْ لطفى از جانب خداوند نسبت به شماست .
--------------------------------------
[1] .  [و يهود گفتند] كه آتش دوزخ به ما نرسد مگر روزهاى چندى . سوره بقره : آيه 80 .
[2] .  به او اعتماد شده و در اختيار وى گذاشته شده است ، اگر احساس ناتوانى كرد ، روزه‏اش را بخورد و اگر توان داشت ، روزه بگيرد ، مريض در هر حالت مريض است . تفسير البرهان : ج1 ، ص 395 ، ح5 ؛ كافى : ج4 ، ص 118  با اندك اختلاف در الفاظ  و تفسير عياشى : ج1 ، ص 100 ، ح190 .
[3] .  فرد روزه دار در مسافرت هماننند كسى است كه در وطن خود افطار مى ‏كند  غذا مى ‏خورد  . مجمع البيان : ج2 ، ص 493 .
[4] .  فرد روزه دار در ماه رمضان ، در مسافرت همانند كسى است كه در اين ماه در وطن خود روزه‏ اش را مى‏ خورد . كافى : ج4 ، ص 127 ، ح3 ؛ من لا يحضره الفقيه : ج2 ، ص 94 ، ح1973 ؛ تهذيب الأحكام : ج4 ، ص 217 ، ح5 ؛ وسائل الشيعة : ج10 ، ص 175 ، ح5 ، ومجمع البيان : ج2 ، ص 493 .
[5] .  اگر مردى در مسافرت با حالت روزه بميرد ، من بر او نماز نمى ‏خوانم . كافى : ج4 ، ص 128 ، ح7 ؛ من لا يحضره الفقيه : ج2 ، ص 95 ، ح1975 ؛ تهذيب الأحكام : ج4 ، ص 217 ، ح4 ؛ وسائل الشيعة : ج10 ، ص 177 ، ح9 و مجمع البيان : ج2 ، ص 493 .
[6] .  اهل سنت درباره روزه گرفتن در مسافرت و روزه فرد مريض اختلاف نظر دارند ؛ برخى مى ‏گويند : بايد روزه بگيرد و عده‏ اى مى ‏گويند : نبايد روزه بگيرد و گروهى ديگر مى ‏گويند : اگر خواست روزه بگيرد و اگر خواست ، افطار كند ، امّا ما مى ‏گوييم كه در هر دو حالت [سفر و بيمارى] بايد افطار كند . اگر در مسافرت يا با حالت بيمارى روزه بگيرد ، قضاى آن بر او واجب است ، زيرا خداوند متعال مى ‏فرمايد : « هر كس از شما مريض يا در مسافرت است ، در روزهاى ديگر روزه بگيرد » . كافى : ج4 ، ص 86 ، ح1 و تفسير البرهان : ج1 ، ص 395 ، ح1 .
[7] .  پيمانه‏اى از گندم كه نزد اهل عراق وحجاز مقدار آن متفاوت است ، ولى آنچه كه به عنوان كفاره روزه گفته مى ‏شود تقريباً معادل 750 گرم مى ‏باشد .
[8] .  فرمود : به ازاى هر روزى كه روزه خود را خورده ، يك مُد [پيمانه] غذا به فقير صدقه بدهد و اگر گندم نبود ، يك مُد خرما بدهد . مجمع البيان : ج2 ، ص494 ؛ تفسير عياشى : ج1 ، ص98 ، ح179 ؛ بحار الأنوار : ج93 ، ص 333 ، ح7 وتفسير البرهان : ج1 ، ص 397 ، ح15 .
[9] .  محمد بن مسلم : متولد سال 80 هجرى و از اصحاب خاص و مورد توجه امام باقر و امام صادق عليهماالسلام و يكى از افرادى است كه بيشترين روايات را از ايشان نقل كرده است . وى يكى از اركان فقه و چهره شاخص و مشهور شيعيان در كوفه بوده و كسى است كه تمام علما بر فقاهت ، وثاقت و درستى گفته‏ هاى او اتفاق نظر دارند ، امام صادق عليه‏ السلام در موارد مختلف از او به بزرگى ياد نموده و شيعيان را براى جواب گرفتن از مسائل خود به محمد بن مسلم ارجاع مى ‏دادند . وى به همراه دو نفر ديگر از علماى عصر خود محبوب ‏ترين افراد در نزد امام صادق عليه ‏السلام بوده است . كتابى با عنوان چهارصد مسئله در حلال و حرام از او به جاى مانده است . وى در سال 150 هجرى از دنيا رفت . موسوعة طبقات الفقهاء : ج2 ، ص 521
[10] .  فرد بسيار پير و كسى كه به شدت تشنه مى‏ شود ، هيچ اشكالى ندارد كه در ماه رمضان روزه خود را بخورند و هريك از آن‏ها در هر روز يك مد طعام صدقه بدهند و قضاى روزه بر آن‏ها واجب نيست ، اگر نتوانستند يك مد طعام بدهند ، هيچ تكليفى [حقى] بر آن‏ها نمى ‏باشد . تفسير عياشى : ج1 ،ص 98 ، ح182 و تفسير البرهان : ج1 ، ص 398 ، ح18 ، در آن « بمدّين » به جاى « بمد » آمده است .
[11] .  انجام هر عمل خوب از روى رغبت براى شما بهتر است ، روزه كار خوبى است ، پس رغبت به انجام آن براى شما خوب و بهتر است .

نوشتن دیدگاه